Średniowiecze

Repetytorium nr 2. — „FASCYNUJĄCY JĘZYK POLSKI” (Sprawdzian nr 3.)

Spis treści:

• 1. Appendix — pojęcia
• 2. Epoka
  • 2.1. Ramy czasowe
  • 2.2. Etymologia
  • 2.3. Podział czasowy
  • 2.4. Ideologia epoki
    • 2.4.1. Teocentryzm
    • 2.4.2. Tomizm
    • 2.4.3. AUGUSTYNIZM
    • 2.4.4. Memento mori
• 3. Styl gotycki i styl romański
  • 3.1. Styl romański
  • 3.2. Styl gotycki
  • 3.3. Katedra gotycka jako tekst kultury
• 4. Teatr średniowieczny
  • 4.1. Moralitet (np.: „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”)
  • 4.2. Hymn (np.: „Bogurodzica”)
  • 4.3. Gesta (np.: „Pieśń o Rolandzie”)
• 5. Średniowiecze jako źródło naszej tożsamości
  • 5.1. Polskojęzyczne zabytki literatury świeckiej i sakralnej
    • 5.1.1. Świecka
  • 5.2. Sakralna (tylko po polsku)
  • 5.3. Cechy literatury średniowiecza
• 6. „Legenda o świętym Aleksym”
  • 6.1. Legenda
  • 6.2. Aleksy
  • 6.3. O legendzie jako najpopularniejszym gatunku hagiograficznym
• 7. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
  • 7.1. Wyobrażenie śmierci
  • 7.2. Śmierć w rozmowie
  • 7.3. Sytuacja w wierszu
  • 7.4. Wizerunek śmierci
• 8. „Bogurodzica”
  • 8.1. Archaizmy w Bogurodzicy
  • 8.2. Treść
    • 8.2.1. Pierwsza strofa
    • 8.2.2. Druga strofa
  • 8.3. Motyw ikonograficzny deesis
• 9. „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” jako perła piśmiennictwa polskiego
  • 9.1. Inne nazwy
  • 9.2. Struktura ogólna
  • 9.3. Matka Boska zwraca się do czterech adresatów
  • 9.4. Humanizm (człowieczeństwo) średniowieczny
  • 9.5. Motyw Stabat Mater Dolorosa [z łac. Matka Stale Cierpiąca]
  • 9.6. Kreacja Matki Boskiej
  • 9.7. utwór jest zaliczany do gatunku nazwanego Planktem
• 10. Topos zielonej łąki jako przestrzeń metafizyczna — „Dusza z ciała wyleciała” XV w.
• 11. „Dzieje Tristana i Izoldy” — miłość w czasach feudalnych
• 12. Gramatyka — słowotwórstwo
  • 12.1. Podstawa słowotwórcza
  • 12.2. formant
  • 12.3. oboczności
  • 12.4. rodzina wyrazów
  • 12.5. kategorie słowotwórcze

1. Appendix — pojęcia

• hagiografia — żywotopisarstwo (opisywanie żywotów świętych), nurt w Literaturze, do którego należą utwory opisujące żywoty świętych; najpopularniejszym gatunkiem hagiograficznym w średniowieczu jest legenda
• plankt — charakterystyczny dla literatury średniowiecznej utwór, w którym wyraża się żal po zmarłej osobie i wzywa do współuczestnictwa w cierpieniu
• gradualizm — hierarchia bytów
• psychomachia — walka pomiędzy dobrem a złem o duszę człowieka w przestrzeni metafizycznej
• dualizm — człowiek jest zbudowany z duszy i ciała (ciało jest śmiertelne, dusza nieśmiertelna)

2. Epoka

2.1. Ramy czasowe

• od V do XV wieku (od upadku cesarstwa Rzymskiego do epoki renesansu i wielkich odkryć geograficznych)
• 476 r. (detronizacja ostatniego władcy cesarstwa)
• koniec nie jest dokładnie określony:

  • 1492 (Kolumb, Ameryka)

  • 1453 (Zdobycie Konstantynopola przez Turków)

  • 1517 (początek reformacji)

    2.2. Etymologia

    — nazwa pochodzi z łaciny: «medium aevum» [wieki średnie]

2.3. Podział czasowy

Średniowiecze dzieli się na:

• wczesne od V do XI
• pełne od XII do XIII
• późne od XIV do XV

2.4. Ideologia epoki

2.4.1. Teocentryzm

• Bóg - przyczyna i cel istnienia wszystkich bytów
• Bóg najwyższą wartością
• wszystkie przejawy artystyczne człowieka miały chwalić Boga
  ad maiorem Dei Gloriam

2.4.2. Tomizm

— (św. Tomasz z Akwinu) 800 lat po Augustynizmie

1. bazuje na filozofii Arystotelesa
2. podstawowe atrybuty bytu: prawda, piękno i dobro
3. zło $=$ brak dobra; nie ma swojej substancji
4. dusza ludzka może poznawać świat tylko przez ciało (dlatego muszą być połączone); oprócz aniołów — pozbawionych ciała
5. człowiek posiada władze:

• poznawcze
  • zależne od ciała zmysły
  • niezależny od ciała intelekt
• pożądawcze
  • zależne od ciała emocje
  • niezależna od ciała wola
• Tomizm zakłada wyższość władz poznawczych nad pożądawczymi

6. przeznaczenie człowieka — poznanie najwyższego dobra (Boga)
7. GRADUALIZM: człowiek znajduje się na drabinie bytów między aniołami i zwierzętami

2.4.3. AUGUSTYNIZM

— (św. Augustyn z Hippony, znany jako doctor gratiae [doktor łaski])

1. bazuje na filozofii Platona
2. miłość to nieodłączny element życia ludzkiego
3. zło $=$ nieuporządkowanie dobra, brak dobra, nie jest substancją
4. każda substancja jest dobra, ponieważ uczestniczy w boskim planie
5. nie istnieje natura zupełnie zła, bo byłaby czystym niebytem
6. DUALIZM: człowiek $=$ ciało $+$ dusza

2.4.4. Memento mori

• (z łac. Pamiętaj, że ty też umrzesz)
• średniowieczne hasło przypominające o nietrwałości wszelkich ziemskich spraw i nieuchronnej śmierci

3. Styl gotycki i styl romański

3.1. Styl romański

1. nazwa pochodzi od starożytnego Rzymu, bo jest związany z kulturą rzymską
2. panował od XI do XIII wieku
3. cechy architektury:
   • masywna
   • ciężka
   • nieskomplikowane, proste bryły geometryczne
   • prostota
   • niskie budynki
   • półkola
   • małe, wąskie okna i wejścia
   • funkcja: obronna

3.2. Styl gotycki

1. nazwa pochodzi od germańskiego plemienia Gotów
2. panował od XII do XVI wieku (wówczas był to synonim tego co prymitywne, niezgodne z klasycyzmem)
3. cechy architektury:
   • strzelista
   • lekkie cienkie ściany
   • skomplikowane sklepienia
   • ostre łuki
   • liczne elementy dekoracyjne
   • duże okna
   • funkcja: sakralna

3.3. Katedra gotycka jako tekst kultury

• strzelistość — dążenie do Boga, doskonałości
• język geometrii — powszechny ład i harmonia, symetria
• ogrom świątyni — wyższość katedry nad innymi budynkami
• plan krzyża, obrócone w stronę wschodnią (Jeruzalem)
• symbolika liczb — katedra Notre Dame w Reims, Francja ma trzy portale — symbol Trójcy Świętej

4. Teatr średniowieczny

1. wywodzi się od teatru antycznego

2. gatunki:

   4.1. Moralitet (np.: „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”)

   • poważno-komediowe przedstawienia
   • cel: ukazanie grzechów i błędów ludzkich → motywacja do poprawy
   • everyman — człowiek o typowych dla danej grupy społecznej cech
   • walka o duszę, psychomachia

   4.2. Hymn (np.: „Bogurodzica”)

   • pieśń pochwalna
   • tematy religijne
   • patos

   4.3. Gesta (np.: „Pieśń o Rolandzie”)

   • pieśni o „czynie”
   • gatunek epiki rycerskiej
   • opowiadanie o sławnym wydarzeniu historycznym/ czynie rycerskim /sławy /postawie

5. Średniowiecze jako źródło naszej tożsamości

5.1. Polskojęzyczne zabytki literatury świeckiej i sakralnej

5.1.1. Świecka

1. po polsku
   • roty
   • recepty
   • „O zachowywaniu się przy stole” XV w. Przecław Słota
   • „Satyra na leniwych chłopów” XV w.
   • „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”
   • „Dusza z ciała wyleciała”
   • „Legenda o świętym Aleksym” XV w.
2. w łacinie

• kroniki (Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz, Kronika Polska Gall Anonim)
• dokumenty państwowe (Dagome iudex, Księga Henrykowska, bulla papieska)
• traktat o ortografii

5.2. Sakralna (tylko po polsku)

• kazania świętokrzyskie XIV w. (dla wykształconych)
• kazania gnieźnieńskie XV w. (dla ludu)
• Psałterz floriański XIV w.
• Psałterz puławski XV/XVI w.
• Biblia królowej Zofii (Szaroszpatacka) XV w.
• modlitwy (Pańska, Wierzę w Boga, Zdrowaś Mario) XV w.
• „Żale Matki Boskiej” lub „Lament Świętokrzyski” lub „Bracia mile” XV w.
• „Bogurodzica” XIII w.

5.3. Cechy literatury średniowiecza

1. anonimowość
   Zasada ad maiorem Dei gloriat (ku większej chwale Pana), autorzy nie podpisywali się pod dziełami
2. dwujęzyczność
   literatura sakralna i świecka w łacinie oraz w języku narodowym (polskim)

6. „Legenda o świętym Aleksym”

1. Aleksy był urodzony w znakomitym rodzie
2. rodzice: Eufamijam i Aglijas
3. mieszkał w Rzymie

6.1. Legenda

• był lepszy od Ojca, lepiej służył Bogu
• w wieku 24 lat Ojciec każe mu się ożenić
• żeni się z Famijaną (wskazaną przez samego Boga)
• w noc poślubną ucieka i pozostawia ją w czystości
• opuszcza żonę i dom rodzinny w tajemnicy, zabiera bogactwo, rozdaje je ubogim
• udaje się do Laodycei za morze, śladami Apostoła
• modli się pod kościołem
• wiedzie życie żebraka
• Matka Boska schodzi z obrazu i nakazuje wpuścić go do kościoła [1 cud]
• ponieważ nie chciał być sławny, opuszcza Laodyceę
• dzięki Bożej interwencji statek dopływa do Rzymu [2 cud]
• Aleksy udaje się na dwór ojca, nikt go nie rozpoznaje
• mieszka pod schodami przez 16 lat
• w 17 roku tuż przed śmiercią pisze list, w którym opisuje swoje życie
• w momencie śmierci we wszystkich kościołach zaczynają bić dzwony [3 cud]
• tylko “młode dziecię” wie gdzie znajduje się Aleksy i wskazuje drogę
• [4 cud]
• ciało zmarłego wydaje piękną woń [5 cud]
• ciało ma moc uzdrawiającą [6 cud]
• tylko żona mogła wyjąć list z jego ręki [7 cud]

6.2. Aleksy

1. wzorzec parenetyczny epoki średniowiecza
2. asceta:

• żył z jałmużny
• cierpliwie znosił nędzę i upokorzenie
• robi wszystko w imię Boga

3. funkcja: pokazanie, przez cudy, że to ktoś niezwykły, święty

6.3. O legendzie jako najpopularniejszym gatunku hagiograficznym

1. Schemat legendy
   1. opis cudownych niezwyczajnych narodzin
   2. opisanie wydarzeń związanych z życiem świętego
   3. opis cudów towarzyszących życiu świętego
   4. męczeńska śmierć
2. Legenda - czytanka [z łac. legse - czytać]

7. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Bardzo powszechne w literaturze Średniowiecza było wykorzystywanie upersonifikowanej śmierci (kościotrup) (pierwsze wyobrażenie śmierci pojawiły się w drugiej połowie X wieku)

7.1. Wyobrażenie śmierci

1. Żniwiarz (wyobrażenie występujące w rozmowie)
   • atrybut: kosa, sierp
   • ktoś kto odbiera życie
   • równość wszystkich wobec śmierci
   • sprawiedliwa śmierć
2. Jeździec na koniu
   • śmierć nadchodzi szybko
   • góruje nad człowiekiem
   • nigdy nie ma odpowiedniego momentu na śmierć
3. Łucznik
   • atrybut: łuk
   • nagła śmierć
   • człowiek nie zna dnia ani godziny
   • nieuchronność śmierci
4. Danse Macabre (taniec śmierci)
   • postać śmierci jako kościotrup z kosą, klepsydrą, łukiem i strzałą
   • taneczny korowód z postaciami ludzkimi przedstawiającymi różne stany, wieki, majątki oraz płcie
   • ludzie wraz z żniwiarzem tańczą na łące (przestrzeń metafizyczna)

7.2. Śmierć w rozmowie

• turpizm z fr. brzydki
• szkaradna
• płacze krwią
• łuszczy się, łysa
• ludożerca
• kobieta kościotrup
• żółte lice
• brak nosa, warg
• ubrana w białą płachtę
• zgrzyta zębami
• przewraca oczami
• wymachuje kosą
• wypina żebra i kości
• to dla niej zabawa, bawi się strachem Polikarpa // groteska

7.3. Sytuacja w wierszu

• sytuacja intymna w kościele
• każdy spotyka się ze śmiercią samotnie
• Polikarp zemdlał jak zobaczył śmierć

7.4. Wizerunek śmierci

• według Kościoła poucza i naucza; Śmierć przyszła do Polikarpa na jego prośbę
• Spersonifikowana śmierć tryumfuje przez wypięcie żeber i kości, chełpi się swoją mocą
• funkcja: parenetyczna, przypomnieć o lichości życia człowieka; przerazić, przypomnieć, pouczyć o konieczności życia zgodnego z przykazaniami

8. „Bogurodzica”

1. najstarsza polska pieśń religijna
2. według Jana Długosza została odśpiewana przed bitwą pod Grunwaldem
3. pierwszy hymn państwowy
4. pieśń koronacyjna Jagiellonów
5. najstarsza część powstała w XIII w.
6. w XVI w. miała 22 strofy

8.1. Archaizmy w Bogurodzicy

1. fleksyjne [fl.] - archaiczna odmiana wyrazu
   • Bogurodzica dziewica - mianownik występuje w funkcji wołacza
   • zyszczy, spuści, miej chęć - archaiczny tryb rozkazujący
2. składniowe [skł.] - archaicznie skonstruowane zdanie
   • Bogiem sławiena - z powodu/dzięki Bogu
3. leksykalne [leks.] - archaizmy
   • Bogurodzica
   • Gospodzina (Bóg, Pan)
   • jegoż (o co)
4. słowotwórcze [słow.]
   • Bożyc - Boży Syn
5. fonetyczne [fon.]
   • Krzciciel (Chrzciciel)

8.2. Treść

8.2.1. Pierwsza strofa

• podmiot liryczny zbiorowy - modlący się, pobożni ludzie
• adresat: Bogurodzica, wychwalana Matka Boska
• sytuacja liryczna: lud prosi o zesłanie Łaski Bożej

zatem Boża Rodzicielka ma atrybuty boskości w roli pośredniczki, opiekunki, orędowniczki

8.2.2. Druga strofa

• podmiot liryczny zbiorowy (tak jak w I strofie)
• adresat: Bożyc, Syn Boży - lud nie jest godzien by zwracać się bezpośrednio do samego Boga [ obraz Boga ]
• sytuacja liryczna: aby na wzgląd Jana Chrzciciela spełnił prośby ludzkie, wysłuchał modlitwy i zapewnił dobre życie na ziemi i miejsce w raju po śmierci

8.3. Motyw ikonograficzny deesis

— trójczęściowe obrazowanie osób świętych — Chrystus (na środku), Maryja (po lewej) oraz Jan Chrzciciel (po prawej); motyw związany z sądem ostatecznym, wyraża wiarę ludzi w Maryję i innych świętych, którzy proszą o łaskę Boga dla grzesznych

1. Dlaczego Bogurodzica to hymn?
   • zawiera patos (podniosłość)
   • wychwala, pochwala istotę boską (w tym przypadku Matkę Boską)
   • temat religijny
   • wypowiedź zbiorowości, ludu
2. Obraz Matki Boskiej: orędowniczka, pośredniczka, istota boska, monumentalna, ludzie jej ufają, przychodzą do niej ze swoimi prośbami

9. „Żale Matki Boskiej pod krzyżem” jako perła piśmiennictwa polskiego

9.1. Inne nazwy

1. „Lament Świętokrzyski”
2. „Bracia miła”

9.2. Struktura ogólna

• podmiot liryczny: Matka Boska
• sytuacja liryczna: pod krzyżem (wielki piątek)
• adresat liryczny
  • bracia miła, ludzie
  • Syn
  • Anioł Gabryjel
  • inne matki, maciory
• temat: żal Matki spowodowany śmiercią Syna; zamętek; cierpienie

9.3. Matka Boska zwraca się do czterech adresatów

9.4. Humanizm (człowieczeństwo) średniowieczny

9.5. Motyw Stabat Mater Dolorosa [z łac. Matka Stale Cierpiąca]

Funkcja motywu: pokazanie miłości Matki do Syna i ogromnego cierpienia matki (hiperbolizacja - wyolbrzymienie)

9.6. Kreacja Matki Boskiej

to cierpienie spowodowane śmiercią Syna. Jest to takie same cierpienie jak u zwykłych matek. Bogurodzica została przedstawiona jako zwykły człowiek bez boskich cząstek

9.7. utwór jest zaliczany do gatunku nazwanego Planktem

10. Topos zielonej łąki jako przestrzeń metafizyczna — „Dusza z ciała wyleciała” XV w.

1. W Średniowieczu wykształciła się sztuka dobrego umierania
   ars bene moriendi

2. dusza człowieka po śmierci trafia na zieloną łąkę
   dusza jest zagubiona, smutna, nieszczęśliwa

3. stamtąd zabiera ją święty Piotr do Nieba jeśli człowiek postępował zgodnie z przykazaniami bożymi

4. wniosek: trzeba być posłusznym Bogu

11. „Dzieje Tristana i Izoldy” — miłość w czasach feudalnych

1. Ideał miłości dworskiej to ideał życia całkowicie podporządkowanego uczuciu; rycerz wybiera damę serca i podporządkowuje jej swoje życie

2. Co świadczy o miłości Tristana i Izoldy?

   • Tristan na wieść, że statek ma czarny żagiel umiera
     (tak naprawdę żagiel był biały, Izolda o białych dłoniach go oszukała)
   • Izolda umiera w bólu po stracie Tristana
   • krzew głogu, który wyrastał z grobu Tristana zanurzał się w grobie Izoldy // miłość silniejsza od śmierci

3. Sapkowski (Maladie): Miłość to choroba nadziei, zaślepia człowieka, który nie potrafi racjonalnie ocenić sytuacji

4. Miłość tragiczna

12. Gramatyka — słowotwórstwo

Źródło: mediana28.blogspot.com

12.1. Podstawa słowotwórcza

— temat, forma podstawowa dla danej operacji słowotwórczej, część wspólna wyrazów z danej rodziny wyrazów; np.: dzień → dziennik → dziennikarz

12.2. formant

— cząstka wyrazu, element słowotwórczy formujący, kształtujący wyraz pochodny od podstawowego (dziennik, dziennikarz)

12.3. oboczności

— współistnienie w języku wymieniających się elementów fonetycznych lub morfologicznych (uczyć, nauczyć, nauka, naukowiec)

12.4. rodzina wyrazów

— grupa wyrazów zawierających ten sam rdzeń, temat

12.5. kategorie słowotwórcze

— grupy wyrazów o podobnym znaczeniu; np.: formanty -uszek, -usia, -unio stworzą wyrazy zdrobniałe