Barok, Oświecenie, Preromantyzm

by Jerry Sky

Repetytorium nr 4. — „EMOCJONUJĄCY JĘZYK POLSKI” (Sprawdzian nr 6.)

Spis treści:

1. Appendix — Pojęcia:

1.1. Sonet (konwencja literacka)

1.2. Poezja metafizyczna

1.3. Koncept

— zabieg artystyczny; zaskakujący pomysł literacki, który według Macieja Sarbiewskiego polega na zestawieniu tego co zgodne, typowe i oczekiwane z tym co niezgodne, nietypowe i zaskakujące

2. Mikołaj Sęp Szarzyński (MSS)

(bez myślnika!)

  1. niepokój myśli wanitatywnej został rozniecony w Baroku
  2. twórcy wykorzystują metafory ludzkiej egzystencji aby ukazać lichotę jestestwa
  3. MSS to twórca zaliczany do nurtu poezji metafizycznej

2.1. Sonet IV — „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”

  1. tytuł wprowadza do treści
    1. lir. wypowiada się w imieniu zbiorowości
  3. ciało == dom dla przemijających przyjemności
  4. świat == łakome wartości
  5. hetman ciemności == szatan
  6. koncepcja człowieka baroku: wątły, niebaczny, rozdarty wewnętrznie między duszą a ciałem (dobrem, a złem; Bogiem, a szatanem); będzie bojował i wygra tylko jeśli zaufa Bogu
  7. paradoksy:

2.2. Filozofia Blaise Pascala (filozof Baroku XVII w.)

  1. człowiek to najwątlejsza trzcina myśląca
    — marny, wątły, delikatny
    ale
    świadomy swojej nędzy // samoświadomość

  2. człowiek żegluje w poszukiwaniu sensu swojego życia

  3. zawieszony pomiędzy dwiema otchłaniami: nicością, a nieskończonością

3. Naborowski

3.1. „Krótkość żywota”

  1. wypowiedź na temat szybkiego przemijania życia (refleksje wanitatywne)
  2. wiersz stychiczny; refleksyjna wypowiedź mędrca
  3. apostrofa «ty myślisz», hiperbola «między śmiercią», «rodzeniem byt nasz może nazwan być czwartą częścią mgnienia»
  4. marność ludzkiej egzystencji
  5. życie == cień, błysk (metafora ludzkiej egzystencji)
  6. poezja metafizyczna; topos kolebki grobu
  7. czas płynie, tempus fugit
  8. życie jest krótkie, efemeryczne, ulotne:
    1. człowiek zapomina o upływie czasu
    2. życie jest tylko małym, szybko przemijającym momentem
    3. nic nigdy nie będzie takie samo, nigdy się nie powtórzy
    4. życie ludzkie jest krótsze nawet od mgnienia (czterokrotnie)

3.2. „Marność”

  1. vanitas, marność
  2. można się cieszyć z marności, ale z umiarem, uczciwie, z Bogiem
  3. człowiek nie musi się bać, i nie musi żyć jak pustelnik, może bawić się i żyć, ale z umiarem

4. Twórczość Jana Andrzeja Morsztyna jako przykład poezji konceptualnej

marinista — nazwa pochodzi od włoskiego poety Giambattisty Mariniego, prekursora tego typu poezji; marinizm to kierunek poetycki, w którym duże znaczenie miała strona formalna, według marinistów utwór poetycki miał zaskakiwać niezwykłością formy i olśniewać czytelnika swoim pięknem

4.1. „Do trupa”

  1. liryka bezpośrednia
    1. lir. człowiek zakochany, który porównuje się do trupa
  3. sens utworu:
    1. i p. lir. jak i trup są martwi, uwięzieni, niewidomi, błądzi
      1. lir z miłości; «rozum łańcuchem spowity»; oślepia go miłość
    3. trup od strzały, związane ręce różańcem
      ale
      1. lir skarży się, «język kwili», odczuwa nieskończone cierpienie, jest rozpalony
    5. a trup milczy, nie odczuwa cierpienia, jest zimny, jego cierpienie ma koniec
  4. wiersz należy do liryki miłosnej
  5. treścią utworu jest skarga kochanka
  6. koncept — zestawienie kochanka z trupem

5. Sarmatyzm - czerep rubaszny czy fenomen kulturowy?

zdania na temat sarmatyzmu są podzielone czy jest to zjawisko pozytywne czy negatywne

5.1. Ubiór narodowy w dawnej Polsce

  1. żupan — rodzaj kaftana
  2. kontusz — okrycie wierzchnie
  3. ferezja — okrycie wierzchnie, bogato zdobione, (bogaty kontusz)
  4. delia — mniej strojna ferezja
  5. szuba, bekiesz, kołpak (czapka)
  6. szabla
  7. buty czerwone lub żółte
  8. spodnie szarawary

5.2. Wystawne życie, uczty szlacheckie

5.3. Portrety trumienne

  1. efekt wodzących oczu za przechodzącym
  2. oryginalny, swoisty element kultury sarmackiej
  3. wizerunek — charakteryzowały się upiornym realizmem, jakby zmarł był na własnym pogrzebie
  4. element ceremonii pogrzebowej
  5. namalowane przez anonimowego malarza
  6. świadectwo wyjątkowości naszej kultury
  7. wraz z całą ceremonią pogrzebową ilustruje ówczesne zamiłowanie do przepychu oraz rangę jako przypisywano w baroku

5.4. Dwa oblicza sarmatyzmu

+ -
duma narodowa megalomania
przywiązanie do rodzinnych tradycji zaściankowość, zacofanie kulturowe, konserwatyzm, prowincjonalizm
patriotyzm ksenofobia, wrogość do cudzoziemców
waleczność awanturnictwo
umiłowanie wolności i demokracji warcholstwo, nadużywanie liberum veto, anarchia
przywiązanie do religii nietolerancja wobec innowierców
szacunek dla sprawiedliwości pieniactwo, brak chęci kompromisu
sztuka oratorska gadulstwo, popisy oratorskie
gościnność, wystawność życie ponad stan, pijaństwo, przepych, obżarstwo

5.5. Polska jako przedmurze chrześcijaństwa i rodowodu sarmackiego

  1. specyfiką polskiego Baroku było połączenie idei kontrreformacji oraz politycznej ekspansji skierowanej na wschód co wymagało konieczności skupienia się na obronie wschodnich granic RON (Rzeczpospolita Obojga Narodów)
  2. wschodnia granic RON == granica chrześcijaństwa w Europie
  3. wojny z islamską Turcją sprawiły, że RON stała się swoistym przedmurzem europejskiego chrześcijaństwa
  4. na tym tle ukształtowały się dwa mity polskiego szlachcica z kresów wschodnich, który z jednej strony niósł cywilizację na tereny chłopskiej Ukrainy i Podola, a z drugiej strony łączył patriotyzm z obroną wiary
  5. w XVII wiecznej RON szlachta był warstwą znacznie liczniejszą w stosunku do innych grup niż w innych krajach europejskich
  6. na wschodzie szlachta była waleczna, katolicka, kochająca wolność szlachecką, cywilizująca Ukrainę
  7. natomiast wokół dworu królewskiego i dworów oligarchii magnackiej skupiała się szlachta, która wzorowała się na salonach Europy zachodniej, przez co część szlachty ubierała się jak na zachodzie, a pozostali kultywowali tradycję szlacheckiego ubioru typowo polskiego, sarmackiego, dworkowego; szlachta ta skupiała się w mniejszych dworkach i zaściankach oraz kultywowała swojską tradycję i była niechętna nowinkom z zachodu

5.6. Kultura polskiego Baroku

5.7. Kultura dworska

  1. panuje na dworach królewskich i magnackich
  2. otwarta na obce wpływy, europejskie style, modę
  3. w literaturze
    1. nurt dworski: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski
    2. nurt poezji metafizycznej: Mikołaj Sęp Szarzyński, Daniel Naborowski
  4. kultura dworkowa (ziemiańska, szlachecka, sarmacka, rodzinna, swojska)
    1. kultura preferowana przez średnią szlachtę żyjącą na wsi we dworkach
    2. przywiązanie do tradycji, obyczajów przodków
    3. obyczajowość: strój (orientalizacja), wystawne życie (np. uczty), portrety trumienne
    4. ideologia:
      • kult maryjny
      • koncepcja Polski jako przedmurze chrześcijaństwa, rodowód szlachty (starożytny ród Sarmatów), przekonanie o wyższości narodu szlacheckiego nad innymi stanami złota wolność szlachecka
      • w literaturze
        nurt ziemiański: Jan Chryzostom Pasek, Wacław Potocki

6. Krytyka sarmatyzmu w utworach Wacława Potockiego

6.1. „Pospolite ruszenie”

  1. sytuacja liryczna: szlachta zwołana na pospolite ruszenie i czeka w obozie
  2. szlachta zaczyna narzekać, zlekceważyła rozkazy, nie chce podjąć walki, woli spać // krytyka szlachty
  3. szlachta:
  4. adresatem zewnątrz-tekstowym jest szlachta
  5. Potocki chce rozbudzić świadomość szlachty

6.2. „Zbytki polskie”

  1. Potocki stosuje ironię

  2. utwór profetyczny — zapowiedź upadku Polski

  3. Że te wszystkie ich pompy, wszystkie ich splendece (blask)
    «Pogasną jako w wodzie utopione świece»

  4. Polska == zamiast Polaków, szlachta, bo to szlachta jest odpowiedzialna za tworzenie, przedstawicielstwo Polski

  5. a szlachta żyje ponad stan:

  6. Piotr Skarga mówił w kazaniach o Polsce jako tonącym okręcie, natomiast Potocki porównuje ojczyznę do utopionych w wodzie świec // przestroga przed upadkiem ojczyzny

7. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska

w potocznej opinii, autor (bohater) Pamiętników, funkcjonuje jako typowy Sarmata

7.1. Pasek jako przedstawiciel typowego Sarmaty (szlachcica)

7.2. Cel Pamiętników

pokazanie zalet, upamiętnienie wydarzeń, opis życia

7.3. Zabiegi językowe

  1. makaronizmy == zwrot lub wyraz przeniesiony do j. polskiego w oryginalnej wersji (najczęściej z łaciny lub j. włoskiego); np.:

  2. latynizmy == zwrot lub wyraz przyjęty z łaciny i spolszczony; np.:

  3. inwersja == szyk przestawny w zdaniu

  4. staropolska składnia == szyk wyrazów w zdaniu wzorowanym na łacinie, w którym orzeczenie znajduje się na końcu wypowiedzi

  5. czas zaprzeszły == czasownik w czasie przeszłym ++ czasownik być w czasie przeszłym;
    używany w celu wyrażenia czynności, która zakończyła się zanim jakaś inna czynność w przeszłości się rozpoczęła;
    np.: Zanim poszedłem do ALO, czytałem byłem fascynujące Pamiętniki Chryzostoma Paska.

8. Jaka więc jest nowa misja Don Kichota — Dziś, na tym świecie — Don Kichot i Sancho Pansa jako postaci archetypiczne

8.1. Don Kichot

8.2. Konsekwencje czytania

8.3. Don Kichot z La Manchy jako źródło frazeologizmów

  1. «donkiszoteria» — postawa człowieka, pragnącego walczyć o szlachetne cele, ale nie mającego poczucia rzeczywistości

  2. «błędny rycerz» — rycerz średniowieczny szukający niezwykłych przygód, wędrował po świecie, bronił potrzebujących, wszystko czynił dla damy swojego życia, idealista

  3. «walka z wiatrakami» — walka z czymś nierealnym, zrodzonym z wyobraźni, z urojonym przeciwnikiem

8.4. Postrzeganie świata przez…

tl;dr: DK == idealizm; Sancho == realizm

8.4.1. Sancho

8.5. Don Kichot

9. Satyry Krasickiego

9.1. Krasicki jako przedstawiciel polskiego klasycyzmu

  1. najważniejsze cechy
  2. najpopularniejsze gatunki: satyra, bajki, (ody i poematy heroikoniczne)

9.2. „Pijaństwo” (satyra)

  1. rozmowa między szlachtą; opis kilkudniowego pijaństwa

  2. pijaństwo prowadzi do:

  3. demaskacja fasadowego patriotyzmu

  4. puenta, która wyraża narratora (porte parole Krasickiego)

  5. utwór jest zgodny z oświeceniowym racjonalizmem i tendencjami świata

  6. w utworze również pojawia się klasycystyczna zasada uczyć, bawiąc (czyli utwór ma charakter dydaktyczno-moralizatorski i jest zgodny z konwencją)

9.3. „Świat zepsuty”

  1. narrator: patriota, szlachcic, osoba starsza

    9.4. Dominanta kompozycyjna: kontrast

  2. przeszłość:

  3. teraźniejszość

    1. anafora: Wolno szaleć młodzieży, wolno starym zwodzić // wzmocnienie negatywności teraźniejszości
    2. przywołanie Rzymu: Rzym cnotliwy zwyciężał, Rzym występny zginął // pokazanie przykładu upadku mocarstwa działającego na takich samych złych podstawach, analogia
    3. enumeracja: Wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne // wzmocnienie negatywności teraźniejszości
    4. pytanie retoryczne: A mnie sarkać na takie bezprawia nie wolno?

9.5. Topos tonącego okrętu

  1. utwór kończy się porównaniem ojczyzny do tonącego okrętu
  2. okręt zatonie jeżeli obywatele nie będą bronić okrętu (nie zmienią się)
  3. topos ojczyzny jako tonącego okrętu — wzmocnienie:

10. Sentymentalizm

10.1. Ignacy Chrzanowski

— sentymentalizm jako antycypacja romantyzmu

10.2. Julian Krzyżanowski

— sentymentalizm jest bliższy rokoku, ponieważ odznacza się nadmierną, przesadną, łzawą tkliwością, łzawą afektacją

10.3. Ideał osobowy

10.4. Nasilenie pierwiastka uczuciowego

— przeciwstawienie atmosfery intymności stylowi retoryczno-oratorskiemu (klasycyzm)

10.5. Wzbogacenie literatury o tematykę społeczną

— wprowadzenie folkloru, pokreślenie indywidualizmu bohaterów

10.6. Wyidealizowana natura jako tło

10.7. Franciszek Karpiński — trzy źródła poezji sentymentalnej

  1. pojęcie rzeczy (indywidualizm, empiryzm)
  2. serce czułe (głos serca i natury, współczucie)
  3. piękne wzory (odrzucenie mitologii i francuskich klasyków)

10.8. Jean Jacques Rousseau

— człowiek z natury jest istotą dobrą miłującą ład i sprawiedliwość, powinien wrócić na łono natury („Nowa Heloiza”), uciec od cywilizacji

10.9. Sentymentalizm w Polsce

10.10. „Laura i Filon” Karpińskiego

10.11. Literatura

11. Charakterystyka okresu burzy i naporu

Cechy

  1. pogarda dla rozumu → postrzeganie świata za pomocą uczuć i intuicji → swoboda twórcza, geniusz twórczy, brak ograniczeń formą
  2. problematyka patriotyczna i społeczna
  3. wielbili Wiliama Shakespeara i Jean Jacques Rousseau i Osjana (następuje renesans dzieł Shakespeara)

Nowy bohater

„Król olch” Goethego

  1. ballada epistemologiczna
  2. epistemologia romantyczna → struktura dualna → dwie sfery:
    1. racjonalna, fizyczna, realna; rozum
    2. irracjonalna, duchowa, metafizyczna; uczucie
  3. ojciec postrzega świat rozumem
  4. syn widzi świat przez pryzmat uczuć, przez co widzi króla olch w płaszczu wśród drzew, kiedy ojciec widzi tylko mgłę
  5. syn słyszy głosy, ojciec mówi, że to wiatr
  6. syn widzi srebrne królewny, ojciec widzi światło księżyca
  7. ojciec nie rozumie syna, ale nadal opiekuje się nim i go chroni

Ballada jako gatunek

  1. wywodzi się z tradycji ustnej
  2. stroficzna, rytmiczna, rymowana
  3. występuje narrator naiwny
  4. przenikanie się dwóch światów
  5. nastrój tajemniczości i grozy
  6. niezwykłe, niecodzienne wydarzenia
  7. prawdy ludowe: «miłość jest silniejsza niż śmierć»
  8. typowy dla nurtu ludowości
  9. tematy ballad: tragiczna miłość, niezwyczajna śmierć, silne uczucia (zazdrość, nienawiść)
  10. miejsce akcji: niezwyczajne, nierealne, tajemnicze, niedookreślona kraina
  11. bohaterowie: nimfy, duchy, wędrujący po śmierci rycerze
  12. stylizacja na język ludowy
  13. synkretyzm rodzajowy