Pozytywizm

by Jerry Sky

Repetytorium nr 6. (Sprawdzian nr 9.)


Spis treści:


1. Ramy Czasowe

  1. Europa 1850–1890 (realizm)
  2. Polska 1864–1890

2. Nurty, pojęcia, poglądy, teorie

2.1. Auguste Comte — „Kurs filozofii pozytywnej”

  1. cel: uzyskanie wiedzy pewnej, opartej na doświadczeniu — badać można tylko fakty fizyczne; psychologia — wiedza niepewna (o psychice nie można posiąść pełnej wiedzy
  2. wzór: nauki przyrodnicze — empiryczne;
    metoda poznania: eksperyment i obserwacja

2.2. Herbert Spencer — „Wstęp do socjologii ewolucjonizmu” [teoria]

  1. rzeczywistość podlega stałej zmianie w jednym kierunku i wg jednego prawa
  2. ewolucja to rozwój i postęp ludzkości
  3. u podstawy jego myśli leżała biologia

2.3. Hipolit Taine — „Rasa, środowisko, moment” — determinizm [pogląd]

  1. rzeczywistość jest zdeterminowana przez zespół czynników;
    determino - ograniczać

  2. człowiek jest zdeterminowany przez rasę, środowisko oraz moment dziejowy

2.4. John Stuart Mill — „Co to jest utylitaryzm?” [doktryna etyczna]

— człowiek jest zdeterminowany do tworzenia rzeczy użytecznych społecznie

2.5. Monizm przyrodniczy [pogląd]

— wszędzie obowiązują te same prawa; jedność prawa i natury

2.6. Scjentyzm [pogląd, nurt]

  1. nauka jest jedyną drogą poznania
  2. skierowanie ku konkretnej rzeczywistości
  3. należy bezgranicznie zaufać nauce opartej na doświadczeniach

2.7. Praktycyzm

— stawianie realnych celów i zapewnienie środków na ich realizację

2.8. Organicyzm [nurt, pogląd]

— traktowanie społeczeństwa jako organizmu — jeśli zachoruje drobna część, cały organizm choruje

2.9. Urbanizm [tendencja w literaturze XIX]

— zafascynowanie miastem jako tworem nowożytnej cywilizacji i wielkim zbiorowiskiem ludzi


3. Założenia w Polsce

3.1. Praca u podstaw

→ wśród najniższych klas społecznych: zwiększenie poziomu edukacji, polepszenie warunków higienicznych

3.2. Praca organiczna

→ rozwój gospodarki krajowej

3.3. Solidarność społeczna

→ zjednoczenie w działaniu wszystkich klas społ.

3.4. Emancypacja kobiet

3.5. Filantropia

→ wspomaganie najuboższych (materialne, inne)

3.6. Nauka, praca

— najważniejsze wartości, zwiększenie poziomu intelektualnego, poważanie wiedzy, kult ludzi rozumnych, praca jako forma walki z zaborcą — redefinicja słowa patriotyzm

3.7. Asymilacja Żydów

→ prawa dla mniejszości (etn. i rel.)
demokratyzacja życia społecznego


4. Darwinizm

  1. przyczyny ewolucji:
    1. walka o byt, selekcja naturalna — doskonalenie rasy
    2. człowiek \neq centrum wszechświata
    3. człowiek \neq jednostka biologiczna → produkt ewolucji, podlegający jej prawom

5. „Lalka” jako powieść realistyczna

Józef Bachórz: z pośród powieści XIX Lalka jest ponad przeciętna; stała się inspiracją dla kolejnych twórców i jest nadal żywa

Lalka to powieść z wielkich pytań epoki - Prus przedstawia polskich idealistów na tle społecznego rozkładu;

Temat Lalki jest następujący: przedstawić polskich idealistów na tle społecznego rozkładu. Nasz idealizm ma w powieści trzy typy cechujące się tym, że każdy z nich goni za wielkimi dziełami, a nie dba o małe, podczas gdy realista Szlangbaum wykonywając małe prace, zdobywa kraj. Rzecki jest idealistą politycznym, Ochocki naukowym, a Wokulski bardzo złożonym jako człowiek epoki przejściowej.

5.1. Cechy typowe dla powieści realistycznej

  1. narrator: wszechwiedzący, trzecioosobowy (ale w pamiętnikach Rzeckiego: 1os.)
  2. zachowanie ciągu przyczynowo skutkowego
  3. kult szczegółu, bogate realia: wydarzenia historyczne (np. Wiosna Ludów); autentyczne miejsca (np. Warszawa); autentyczne postaci (np. Bonaparte); autentyczne obyczaje (np. kwesty)
  4. panoramiczność społeczeństwa (arystokracja, mieszczaństwo [Żydowskie, Niemieckie, Polskie], inteligencja, studenci, subiekci, służba, biedota)
  5. każdy bohater powieści realistycznej reprezentuje jakąś warstwę

6. „Lalka” jako wykładnia założeń filozoficznych założeń epoki

6.1. Monizm przyrodniczy

— spacer Wokulskiego po Powiślu → analogia do świata zwierząt, gdzie Wokulski == robak, Łęcka == motyl

6.2. Wokulski to pozytywista

  1. ma społecznikowskie poczucie misji
  2. realizuje pracę u podstaw (daje Wysockiemu pracę, 10 rubli i konia; przekazuje 300 rubli na ochronkę; funduje stypendia studentom; pomoc drobnym kupcom w założeniu przedsiębiorstwa, pomoc Mariannie)
  3. prowadzi działalność filantropijną
  4. utylitarysta
  5. istotnymi wartościami dla niego jest nauka (rozmyśla o teorii Darwina; awans społeczny uzyskuje dzięki pracy i nauce; na Syberii ma kontakt z naukowcami; zgłębia nauki przyrodnicze; ma zmysł krytyczny; w Paryżu fascynują go balony i wynalazki; wydaje wszystkie pieniądze na książki; dużo konstruuje, robi eksperymenty)
  6. realizuje hasło pracy organicznej (handel ze wschodem, spółka handlowa z Cesarstwem)
  7. praktycyzm: wyznacza plan zdobycia Izabeli (być bogatym kupcem, lub nim nie być; zawrzeć stosunki w sferach arystokratycznych; wylegitymowanie się ze szlachectwa)

6.3. Prezesowa Zasławska

— praca u podstaw (mieszkania dla parobków; założenie ochronki dla sierot; dom Starców) — daje najuboższym pracę i sama dogląda gospodarstwa


7. Znaczenie tytułu utworu

  1. aluzja do postawy Izabeli Łęckiej — salonowa lalka, młoda arystokratka, oderwana od rzeczywistości, wychowana pod kloszem
  2. odwołanie do wątku kradzieży (Stawska, Krzeszowska)
  3. odwołanie do toposu THEATRUM MUNDI

8. Narracja w Lalce - dwugłos narracyjny

  1. wszechwiedzący
  2. pierwszoosobowy (pamiętnik Rzeckiego)
    1. wprowadzenie dwóch perspektyw czasowych
    2. retardacja — celowe spowolnienie akcji
    3. komentarz do bieżących wydarzeń
    4. umożliwienie czytelnikowi obiektywnej oceny poprzez pogłębienie analizy psychologicznej bohaterów dzięki podwójnej relacji
    5. walory estetyczne — język Rzeckiego
    6. inne spojrzenie na to samo wydarzenie (np. wyjazd W na wojnę)

9. Wokulski

9.1. W oczach innych ludzi

  1. «Stopiło się w nim dwu ludzi, jeden romantyk sprzed roku sześćdziesiątego i pozytywista z siedemdziesiątego.»
    (rozmowa Szumana z Rzeckim o Wokulskim)

  2. «Umarł przywalony resztkami feudalizmu»
    Szuman

9.2. Jako romantyk

  1. uczuciowy, kieruje się emocjami, chwiejny emocjonalnie
  2. rozdarty wewnętrznie
  3. niezrozumiany, świadomy swojej wyjątkowości
  4. miewa myśli samobójcze
  5. samotny, indywidualista, wyalienowany
  6. cierpi z miłości, przeżywa miłość romantyczną
  7. ponosi klęskę
  8. wg Olgi Tokarczuk syndrom Wokulskiego to przekonanie działam więc jestem

9.3. Jako pozytywista

  1. ma społecznikowskie poczucie misji
  2. realizuje pracę u podstaw (daje Wysockiemu pracę, 10 rubli i konia; przekazuje 300 rubli na ochronkę; funduje stypendia studentom; pomoc drobnym kupcom w założeniu przedsiębiorstwa, pomoc Mariannie)
  3. prowadzi działalność filantropijną
  4. utylitarysta
  5. istotnymi wartościami dla niego jest nauka (rozmyśla o teorii Darwina; awans społeczny uzyskuje dzięki pracy i nauce; na Syberii ma kontakt z naukowcami; zgłębia nauki przyrodnicze; ma zmysł krytyczny; w Paryżu fascynują go balony i wynalazki; wydaje wszystkie pieniądze na książki; dużo konstruuje, robi eksperymenty)
  6. realizuje hasło pracy organicznej (handel ze wschodem, spółka handlowa z Cesarstwem)
  7. praktycyzm: wyznacza plan zdobycia Izabeli (być bogatym kupcem, lub nim nie być; zawrzeć stosunki w sferach arystokratycznych; wylegitymowanie się ze szlachectwa)

9.4. Jako kapitalista, organicznik i filantrop

  1. zakłada spółkę do handlu ze wschodem → realizuje hasło pracy organicznej
  2. Wokulski ma szacunek do pieniądza

10. Charakterystyka bohaterów z różnych grup społecznych

10.1. Mieszczaństwo

10.1.1. Żydowskie

10.1.2. Niemieckie

10.1.3. Polskie


10.2. Biedota

10.3. Arystokracja

10.4. Ocena społeczeństwa polskiego

→ krytyka polskiego społeczeństwa → antysemityzm Polaków → nie spełnia założeń epoki Pozytywizmu


11. Symbolika przestrzeni, motyw miasta

11.1. Paryż

  1. uporządkowany, podporządkowany idei tworzenia doskonałego; organizm, w którym poszczególne narządy wzajemnie się uzupełniają

  2. ma kręgosłup, oś krystalizacji, porównanie do gąsienicy, półmiska
    // monizm przyrodniczy

  3. pochwała pracy tysięcy ludzi (porównanie do pracy mrówek, pszczół)

  4. rody paryskie rozwijają się dzięki ewolucjonizmowi

  5. Wokulski mówi, że jego życie jest zdeterminowane przez sytuację, środowisko i historię

  6. tylko dzięki ciężkiej pracy mogli osiągnąć sukces tylko ci najsilniejsi
    // darwinizm, selekcja naturalna

  7. praktycyzm i utylitaryzm — dostęp do muzeów, uniwersytetów, do miejsc odpoczynku, jedzenia, odzieży

  8. panuje ogólny dobrobyt

  9. rozwija się dzięki osiągnięciom kolejnych pokoleń

  10. łatwy dostęp do edukacji (dużo szkół i uczelni)

  11. metropolia o skomplikowanej, jednak uporządkowanej strukturze

11.2. Warszawa

  1. przestrzeń życiowa gdzie się kocha, zdradza, bankrutuje, robi interesy
  2. istnieją różnorodne warstwy społeczne
  3. różne grupy etniczne
  4. miasto gdzie wielu próbuje awansować poprzez pracę organiczną
  5. mieszkańcy są bardzo zżyci ze swoim miastem
  6. w Warszawie nie ma naukowego klimatu
  7. miasto karierowiczów
  8. miasto ludzi nietolerancyjnych
  9. ludzie są nieżyczliwi
  10. sukces można osiągnąć tylko dzięki koneksjom i pieniądzom
  11. Ochocki porównuje Warszawę do sadzawki
  12. ludzie to ignoranci o ciasnych horyzontach

11.3. Powiśle

  1. Wokulski po spacerze po Powiślu:
    tu nie poradzi jednostka z inicjatywą

  2. przestrzeń, miejsce egzystencji biedoty, najniższych warstw społecznych

  3. zaniedbany teren, rudery, bród, odór, śmieci

  4. przykład demoralizacji → stosunek trędowatej i suchotnika na stercie śmieci

11.4. Zasławek

  1. utopia
  2. prezesowa Zasławska realizuje hasło pracy u podstaw — buduje mieszkania dla parobków, zakłada dom starców oraz ochronkę dla sierot

12. Relacje między jednostką a społeczeństwem na przykładzie Wokulskiego

  1. symboliczna scena wyjścia Wokulskiego z piwnicy
    — symbol przekroczenia bariery społecznej przez Wokulskiego — według Rzeckiego Wokulski przez całą powieść próbuje wyjść na powierzchnię, cały czas pokonuje jakieś granice

  2. żeby przekroczyć granicę musi w to włożyć dużo energii (nieprzychylność otoczenia)


13. Izabela

  1. młoda arystokratka, salonowa lalka
  2. niezdolna do zakochania się — motyw figurki Apolla
  3. chłodny temperament
  4. oderwana od rzeczywistości — jej świat zamieszkują książęta, hrabiowie, świat rzeczywisty funkcjonuje, aby jej usługiwać, i spełniać zachcianki; praca to kara za popełnione zło
  5. wychowana w cieplarnianych warunkach, pod kloszem
  6. egoistka

14. Stereotyp kobiety (wg Zasławskiej)

  1. proste salonowe lalki, żyjące w sztucznym nierzeczywistym świecie
  2. są głupiutkie, zależy im na dobrym (czyli bogatym) mężu
  3. miłość == zabawa dla nich
  4. zdemoralizowane, zepsute, w letargu

15. Poglądy na temat małżeństwa

15.1. według Izabeli

  1. trafny dobór nazwisk i majątków (małżeństwo to konwenans — nie godzi się na mezalians)
  2. miłość zjawia się dopiero po sakramencie
  3. żona ma się pięknie prezentować, mąż ma jej usługiwać i pomnażać majątek
  4. oddziela miłość od małżeństwa
  5. podtrzymanie nazwiska, wychowanie aniołka
  6. godne uczestniczenie w sytuacjach towarzyskich

15.2. według Szumana

  1. miłość to zjawisko biologiczne (tworzenie się komórek w mózgu)
  2. intensywność miłości Wokulskiego tłumaczy konsekwencjami wieku i wcześniejszego braku miłości

15.3. według Starskiego (łowcy posagów)

  1. Starski (łowca posagów)
  2. zbyt doniosły akt by radzić się serca
  3. ważny wypadek dla mnóstwa osób i interesów
  4. miłość nie ma wpływu na małżeństwo (małżeństwo == interes)
  5. miłość sztuczny wymysł, zabijanie nudy, zbędna

15.4. według Zasławskiej

  1. dzieli małżeństwo na dwa rodzaje: polityczne i dla pieniędzy
  2. miłość == wartość najważniejsza

16. Ignacy Rzecki

  1. wzburzony fiaskiem ideałów romantycznych, zawiedziony, rozgoryczony, zrezygnowany, widzi bezsens swoich działań, które poszły na marne, nie może się z tym pogodzić
  2. skromny, samotny, trzymający się na uboczu, zajmujący mało przestrzeni życiowej, niematerialista, praca stanowi główną część życia
  3. z samotności pisze pamiętnik
  4. idealista polityczny, bonapartysta, wychowany w duchu patriotycznym, nauczony przez ojca miłości do Napoleona
  5. mimo weryfikacji ideałów przez rzeczywistość, Rzecki nadal nie potrafi zmienić swoich poglądów
  6. «pokój pana Rzeckiego pozostał zawsze taki sam»
  7. Rzecki jest subiektem w sklepie Wokulskiego — jego plan dnia jest uporządkowany, to on zarządza otwarciem sklepu, to on układa plan czynności do zrobienia w sklepie

17. Non omnis moriar

  1. Szuman: straszna rzecz, ci giną, wy wyjeżdżacie → Ochocki chce wyjechać, Rzecki umiera, Wokulski zaginął
  2. kto zostanie? → ludzie pokroju Szlangbauma i Maruszewicza
    → dorobkiewicze, geszefciarze i oszuści
  3. w finalnej scenie, nad ciałem Rzeckiego stoją Ochocki i Szuman
    z kieszeni zmarłego Rzeckiego wysuwa się kartka z napisem NON OMNIS MORIAR

18. Choroba i rozkład społeczeństwa (pesymistyczna wymowa Lalki)

  1. klęska Wokulskiego — klęska ideałów romantycznych — idealistyczny sposób traktowania kobiety nie sprawdził się
  2. klęska ideałów Rzeckiego — nie doczekał ślubu Wokulskiego, nie doczekał objęcia tronu przez Napoleonidów, nigdy nie udało mu się wyjechać na wieś
  3. negatywny obraz społeczeństwa (obraz biedoty i arystokracji)
  4. upadek ideałów pozytywistycznych (praca organiczna - brak współpracy — brak rozwoju gospodarczego, brak poprawy na Powiślu, brak współpracy w społeczeństwie) oraz romantycznych

19. Idealiści, naukowcy

19.1. Wokulski

  1. idealista miłości kobiety i sposobu ich traktowania — jest zapatrzony w Izabelę (miłość romantyczna); dla Wokulskiego tomik Mickiewiczowski jest jak księgi zbójeckie dla Pustelnika z Dziadów
  2. jako naukowiec — patrz «jako pozytywista», podpunkt 5.

19.2. Ochocki

  1. zajmował się fizyką, chemią i technologią
  2. skonstruował lampę i stos elektryczny, ulepszył mikroskop
  3. ma ambicje naukowe
  4. nie dba o wygląd, bo jest oddany nauce, wygląda na dziwaka
  5. analizuje miłość na podstawie statystyk — umysł analityczny
  6. chce przypiąć ludzkości skrzydła → zbudować machiną latającą → znieść granice, wszyscy będą równi (ludzie będą podobni do aniołów)

19.3. Rzecki

→ patrz «Ignacy Rzecki», podpunkty 4.–7.

19.4. Geist

całkowicie oddany pracy → zaniedbane mieszkanie, cały majątek wydał na badania → praca najważniejsza; gotów do poświęceń dla nauki, dziwak, ekscentryk, postrzegany jako szaleniec


20. Pojęcia:

20.1. Mowa pozornie zależna

— wchłonięcie wewnętrznego monologu przez narrację; sytuacja pośrednia między użyciem zależnej i niezależnej

20.2. Theatrum mundi

— topos obecny w literaturze europejskiej polegający na założeniu, że świat to wielki teatr, w którym ludzie to marionetki

20.3. Książki zbójeckie

„Nowa Heloiza” Jean Jacques Rousseau oraz „Cierpienia Młodego Wertera” Goethego; dla Wokulskiego księgami zbójeckimi jest tomik Mickiewicza

20.4. Mezalians

— małżeństwo z osobą niższego stanu (np. Wokulski i Izabela); uważane za niestosowne i nieodpowiednie

20.5. Utopia

— lepszy świat, świat idealny? tęsknota za lepszym światem?

20.6. Perpetuum mobile

— hipotetyczna maszyna działająca w nieskończoność, niepobierająca energii z zewnątrz; w praktyce niemożliwa do stworzenia

20.7. Mowa ezopowa