Renesans, Kochanowski

by Jerry Sky

Repetytorium nr 3. — „FRAPUJĄCY JĘZYK POLSKI” (Sprawdzian nr 5.)

Spis treści:

1. Wprowadzenie i periodyzacja

1.1. Renesans powstaje we Florencji, we Włoszech XIV w.

1.2. Ideologia epoki

1.3. Myśliciele epoki

1.4. Obraz Boga

1.5. Nurty Renesansowe

1.5.1. Humanizm

  1. postawa intelektualna i moralna
  2. człowiek
  3. wzór z antyku

1.5.2. Reformacja

  1. ruch religijno-polityczno-społeczny; (Marcin Luter)
  2. wymagania reformatorów:
  3. skutki

1.5.3. Humanizm chrześcijański

  1. pogodzenie idei humanistycznych z wiarą chrześcijańską
  2. ukazanie zgodność idei humanistycznych z zasadami religii

1.6. Wzorce parenetyczne

1.6.1. Humanista

1.6.2. Szlachcic ziemianin

1.6.3. Poeta Doctus

1.6.4. Patriota

1.7. Mecenat

1.8. Kochanowski jako ojciec liryki polskiej

1.9. Mikołaj Rej jako ojciec literatury polskiej

1.10. „Mowa o godności człowieka” — Giovanni Pico Della Mirandola

2. Teksty kultury

2.1. Horacy — „Oda Do Melpomeny” (XXX)

2.2. Horacy — „Oda Do Mecenasa” (XX)

2.3. Horacy — „Oda Do Leukonoe” (XI)

2.4. Kochanowski — „Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony”

2.5. Horacjanizm

— postawa wobec życia i moralności szukająca złotego środka łącząc dwie przeciwstawne filozofie antyczne: epikureizm i stoicyzm w jeden kierunek oparty na zdrowym rozsądku (odrzucający postawy skrajne)

3. Fraszki Kochanowskiego

3.1. Cechy gatunku

3.2. „Do gór i lasów”

3.3. „Na Sokalskie mogiły”

3.4. „O doktorze Hiszpanie”

3.5. „O żywocie ludzkim”

3.6. „Na dom w Czarnolesie”

4. Pieśni Kochanowskiego

4.1. „Czego chcesz od nas Panie?” (XXV) jako wykładnia humanizmu chrześcijańskiego

    1. lir. wierni, humanista-chrześcijanin

  2. adresat: Bóg

  3. dzieło stworzenia (obraz świata)

  4. obraz Boga:

  5. relacje Bóg — człowiek

  6. pieśń jest hymnem

4.2. „Nie porzucaj nadzieje” (IX, księgi wtóre)

4.3. „Chcemy sobie być radzi” (IX, księgi pierwsze)

    1. lir. mędrzec, filozof, myśliciel
  2. adresat: człowiek potrzebujący rady, spokoju, bezpieczeństwa
  3. rady:
  4. metafory ludzkiej egzystencji
  5. Szafuj gotowym bacznie!
  6. U Fortuny to snadnie, że kto stojąc upadnie!
  7. Wszystko się dziwnie plecie na tym dziwnym świecie
  8. A nigdy nie zabłądzi, kto tak umysł narządzi, jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić (stoicyzm)

4.4. „Wieczna sromota” jako przykład pieśni patriotycznej

    1. lir. patriota
  2. adresat: szlachta polska
  3. sytuacja: najazd Tatarów na Podole; Polacy nie bronili się, oddali ziemie bez walki
  4. rady udzielane przez p. lir.
  5. charakter perswazyjny i retoryczny
  6. porównanie Polski i Turcji
  7. Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą, i po szkodzie głupi

5. Treny Kochanowskiego

  1. treny to poemat epicedialny
  2. według Czesława Miłosza Kochanowski zmienił kolejność poszczególnych części w epicedium nadając tym samym cierpieniu logikę. W starożytności epicedium było poświęcone persona gravis (wybitnej osobistości). Natomiast Jan z Czarnolasu poświęca swoje utwory dziecku. Poza tym treny ukazywały wielkość cudzej straty, a ojciec liryki polskiej pisze o swoim dziecku. W każdym epicedium występują trzy postaci: osoba zmarłego (Urszulka), osoba bliska zmarłego (ojciec) i osoba, która udziela pocieszenia i napomnienia (matka Kochanowskiego). W trenach ważną częścią były refleksje filozoficzne, moralne.
  3. elementy epicedium: pochwała, okazanie straty, żal, pocieszenie, napomnienie
  4. Kochanowski zmienia kolejność utworów; poświęca utwory innej osobie, ukazuje swoją stratę; po raz pierwszy wprowadza dziecko do literatury

5.1. Pamiętnik ojcowskiego bólu (I)

  1. Tren I to wiersz stychiczny; podzielny na 3 części kompozycyjne
      1. lir. zwraca się do nieszczęść, żalów, frasunków i łez — stanów odzwierciedlających cierpienie o pomoc w opłakiwaniu córki
    2. alegoryczny obraz śmierci — porównanie do smoka, który jest
      • nieczuły, bezwzględny, okrutny, wielki (relatywnie do maleńkiej Urszulki)
      • dominanta kompozycyjna: kontrast: bezbronne dziecko, a okrutna śmierć
    3. zapowiedź kryzysu światopoglądowego — Kochanowski przywołuje słowa stoików próżno płakać; podobno - nieufność do poglądów, zapowiedź buntu
  2. niepobożna śmierć - śmierć wbrew woli Boga
  3. postaci starożytne przywołane: Heraklit (płaczący filozof); Simonides (autor pieśni religijnych, twórca trenów) ****

5.2. Urszulka jako małe drzewko oliwne (V)

  1. śmierć — sadownik: przypadkowa, skwapliwa, nadgorliwa; nie powinna mieć miejsca; U była za młoda

  2. Urszulka — mała oliwka:

5.3. Pochwała Urszulki (obraz dziecka) (VI)

  1. Urszulka to słowiańska Safona — śpiewaczka
  2. idealizacja U, miała ogromny talent poetycki
  3. miała być spadkobierczynią Kochanowskiego
  4. była świadoma, że odchodzi
  5. bardzo dojrzała jak na swój wiek; pociesza matkę, jest pocieszycielką, opiekunką, troskliwa, odpowiedzialna

5.4. Tren o ubiorze Urszulki (VII)

  1. miała na sobie letniczek (sukienkę), uploteczki (wstążeczki), giezłeczka (biała koszula)
  2. «ujął ją sen żelazny» (śmierć)
  3. kontrast kolorowego ubioru do szarego smutku
  4. «Niestetyż, i posag, i ona w jednej skrzynce zamkniona» (odchodzi z posagiem)

5.5. «Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim…» (VIII)

  1. dominantą kompozycyjną jest kontrast pomiędzy domem przed i po śmierci Urszulki
  2. dom przed:
  3. dom po:

5.6. Kryzys światopoglądowy (IX)

  1. ironiczna apologia do mądrości
  2. każdy może kupić mądrość, nie jest niczym specjalnym
  3. cechy mądrości (to co oczekiwał):
    1. lir. porównuje zdobywanie mądrości do wchodzenia po schodach na szczyt świątyni
  5. po dotarciu na szczyt, zostaje zrzucony (czuje się tak jak wszyscy, jakby nigdy tej wiedzy nie posiadł)

5.7. Zakwestionowanie filozofii chrześcijańskiej (X)

    1. lir. szuka zmarłej córki w innych wcieleniach, w miejscach typowych dla różnych systemów filozoficznych, innych wierzeń (filozofia platońska, chrześcijańska, mitologia grecka)
  2. prosi córkę, żeby pojawiła mu się we śnie
  3. szuka i prosi, ponieważ wątpi w podstawowe dogmaty chrześcijaństwa: jeśliś jest (zwątpienie, kryzys światopoglądowy)

5.8. «Fraszka cnota!» (XI)

  1. cnota nic nie znaczy — jest marnością
    1. lir. jest rozgoryczony, nie wierzy w sprawiedliwość
  3. adresat: żałość
    1. lir. mówi do czego doprowadza cierpienie
  5. człowiek całe życie zdobywa mądrość, która na końcu okazuje się nieprzydatna
  6. traci nadzieję: Mam stracić: «i pociechę, i baczenie swoje?» (pyt. retoryczne wskazuje chęć zdystansowania się z cierpieniem, nie chce już cierpieć)
  7. cierpienie doprowadza do zupełnego zwątpienia we wszystko
  8. cnota nie broni człowieka przed nieszczęściem, zawodzi kiedy człowiek szuka prawdy o sobie
  9. nieznajomy wróg miesza ludzkie rzeczy

5.9. Polemika z filozofią stoicką (XVI)

  1. filozofia stoicka nie obroniła Kochanowskiego w obliczu nieszczęścia;
    odrzuca stoicyzm; człowiek nie kamień
  2. adresaci:

    1. Cyceron
      jako stoik głosił, że cały świat jest jego domem, ale kiedy został wygnany z Rzymu, płakał
      (ideologia swoją drogą życie swoją drogą)

    2. czas:
      Kochanowski prosi, żeby czas pozwolił mu zapomnieć o śmierci Urszulki

5.10. Postawa pokory wobec Boga (XVII)

    1. lir. porównuje się do Hioba
  2. «muszę płakać»
  3. ręka Pańska go dotknęła, ponieważ zbyt zaufał filozofii stoickiej
  4. Kochanowski odszedł od Boga, nie potrafi sobie poradzić z cierpieniem, jest bezradny wobec cierpienia, korzy się przed Panem
  5. adresat: Bóg
  6. zwraca się o litość, miłosierdzie, ponieważ nie chce już cierpieć, zrozumiał swój błąd
  7. na początku wyraża się w imieniu zbiorowości, a kończy wypowiadając się w swoim imieniu - to pokazuje, że się nawrócił
  8. jest nieposłusznym dzieckiem:
  9. powrót do wcześniej wyznawanych wartości chrześcijańskich

5.11. Obraz Boga (XVIII)

  1. miej nas na władzy
  2. ojcowskim nas karz obyczajem
  3. gniewny surowy
  4. ma ciężką rękę - doświadcza człowieka boleśnie, dotkliwie
    z drugiej strony (kiedy człowiek zrozumie swój błąd)
  5. litościwy, miłosierny, wybaczający

5.12. …albo sen (konwencja oniryczna, motyw snu) (XIX)

  1. we śnie ukazuje się Janowi Matka z Orszulką na ręku — nawiązanie do Trenu X gdzie prosi córkę o zna

  2. nawiązanie do pieśni filozoficznych, napomnienie (element epicedium)

  3. obraz dziecka:

  4. prośbę ojca słychać było w niebie, matka przychodzi go pocieszyć

  5. perspektywa niebiańska, eschatologiczna

  6. perspektywa ziemska

  7. matka nakazuje mu przestać rozpaczać

  8. skryte są pańskie sądy — ma zaufać Bogu

  9. «teraz mistrzu filozofie sam się lecz: wykorzystaj te rady i nauki, które dawałeś innym; ludzkie przygody, ludzkie noś; znoś nieszczęścia z godnością, po ludzku» (Kochanowski przyjmuje te rady)

  10. Jan w zgodzie z renesansowymi ideałami powraca do wartości chrześcijańskich i do filozofii stoickiej

6. Idealistyczne i realistyczne obrazy wsi w twórczości renesansowych artystów

6.1. „Pieśń świętojańska o Sobótce” (konwencja: idealizacja)

  1. Wsi spokojna, wsi wesoła
    1. lir. wychwala wieś
  3. pytania retoryczne: kto twe czasy; który głos twej chwale zdoła
  4. hiperbolizacja zalet wsi
  5. I strofa jest pytaniem, a ostatnia odpowiedzią
  6. czasu jest za mało, można by wymieniać zalety od wschodu do zachodu słońca
  7. Pożytek, czasy na wsi:
  8. Wartości na wsi:
  9. relacje międzyludzkie

6.2. „Żeńcy” Szymona Szymonowica (konwencja: realistyczna)

  1. żniwiarze pracują na polu od wschodu do zachodu Słońca
  2. praca jest ciężka, znojna
  3. żniwiarze są pilnowani przez starostę, bici
  4. mają mało czasu na odpoczynek
  5. tekst jest źródłem dla przysłów takich jak: trzymać język za zębami; wykręcić się sianem; wodzić kogoś za nos
  6. słońce, natura jest źródłem cierpienia, praca bardziej uciążliwa

7. Makbet

7.1. Teatr elżbietański

7.2. Dramat szekspirowski

7.3. Makbet jako bohater dynamiczny

  1. na początku uznany jako dzielny, odważny, szlachetny, waleczny, silny, uczciwy niepokonany wojownik lojalny wobec króla

  2. ale według okrutnej, potwornej i bezwzględnej Lady Makbet uczciwy oznacza słaby

  3. później Makbet staje się niesłowny (hańba dla żołnierza), tchórzem, «niemężny» według Lady Makbet
    Lady Makbet — choroba psychiczna: boi się ciemności, lunatykuje, myje ręce, rozmawia z ludźmi, których nie ma - chora dusza,

  4. Makbet po usłyszeniu pierwszej przepowiedni nawet nie myśli o tym, żeby sięgnąć po władzę; po nazwaniu go tanem nachodzą go myśli, które jeżą mu włosy na głowie

  5. konflikt tragiczny Makbeta: jest poddanym, krewnym Duncana, który jest dobrym władcą; a jednocześnie ma ambicje, żądzę krwawej władzy

  6. «Moc zła urasta z tego co nikczemne»

  7. «Zły plon bezprawia, nowym się bezprawiem prawa»

7.4. Charakterystyka rządów Makbeta

  1. ojczyzna jest wyniszczona
  2. wszędzie słychać jęki sierot
  3. ludzie są zastraszeni
  4. krwawe rządy, mordowanie poddanych, eliminacja przeciwników, giną najszlachetniejsi
  5. ludzie się buntują
  6. smutek jest codziennością
  7. panuje bezprawie, niesprawiedliwość, brak swobód obywateli
  8. dla Makbeta władza to: ziszczenie ambicji, siła niszczycielska; dochodzi do władzy przez popełnienie wielu zbrodni // kontrast do Edypa
  9. Malcom: cnota jest skalana złem - «Znamiona cnoty nosiła na czole, cnota zachować musi cnoty znamię»
  10. chaos w świecie aksjologicznym — nie wiadomo co jest dobrem, a co złem

7.5. Upadek tyrana

7.6. Rola wiedźm

  1. przepowiednie: Makbet zostanie tanem Glamis, Cawdor i zostanie królem Szkocji; Banquo zostanie ojcem królów; później głowa w hełmie ostrzega Makbeta przed Macduffem; potem zakrwawione dziecko mówi o tym, że człowiek zrodzony z kobiety nie może go zabić
  2. opis wiedźm: wychudzone, kościste, nędzne, odrażające; posługują się językiem magicznym, złośliwe, okrutne
  3. role:
  4. Wiedźmy zmieniają kategorię tragizmu w dramacie Szekspira (tragizm Makbeta w opozycji do tragizmu bohatera antycznego)
    1. działania bohatera zależą od jego wolnej woli, musi podjąć wybór pomiędzy dobrem, a złem
    2. ma świadomość, że zbrodnia pociągnie za sobą kolejne mordy («zły plan bezprawia»)
    3. samotność, wyobcowanie bohatera
    4. traci on poczucie własnej egzystencji (np.: Makbet postrzega świat jako teatr — zdaje sobie sprawę z przypadkowości ludzkiej egzystencji)

7.7. Rola natury

  1. noc to osłona złych czynów zbrodni
  2. natura, za pomocą zjawisk atmosferycznych i przyrodniczych, buduje klimat i opisuje wydarzenia mające miejsce w dramacie
  3. burza to symbol bitwy lub zamęt trwający w mrocznych duszach bohaterów dramatu
  4. natura jest plastycznym narzędziem do budowania klimatu w utworze oraz przenośni obrazującej uczucia, myśli lub czyny bohaterów
  5. ilustruje, jest tłem i współbohaterem - antycypacją przyszłych zdarzeń

7.8. Motyw wody

  1. woda to symbol oczyszczenia
  2. po zabiciu Duncana Makbet mówi, że cały ocean nie zmyje krwi z ich rąk (hiperbolizacja winy)
  3. Lady Makbet mówi, że wystarczy kilka kropel (brak skrupułów)
  4. Tuż przed śmiercią Lady Makbet ma ogromne skrupuły o czym świadczy gest mycia rąk, nie może domyć rąk, postradała zmysły, nie może wyzbyć się poczucia winy, w przeciwieństwie do Makbeta, który stracił wrażliwość

7.9. Uniwersalizm

  1. żądza władzy wydobywa zło z człowieka
  2. władza ma wywarcie destrukcyjne na człowieka, niszczy człowieka
  3. zło rodzi kolejne zło
  4. pod wpływem zła traci człowieczeństwo
  5. ma świadomość tego zła, jest obojętny na zło, obojętny na samobójstwo żony