Młoda Polska

by Jerry Sky

Repetytorium nr 7. (Sprawdzian nr 10.)

Spis treści:

1. Style + gwara + dialektyzacja

  1. style: potoczny, publicystyczny, naukowy, urzędowo-kancelaryjny, artystyczny, retoryczny

2.stylizacje:
biblijna: inwersje, powtórzenia, charakterystyczne sformułowania, sentencje, frazeologizmy, archaizmy, rozbudowana symbolika, podział na wersety, zdania zaczynające się od spójników

  1. archaizacja

  2. dialektyzacja (stylizacja gwarowa): słownictwo gwarowe, elementy fonetyczne (zwiesna, Jagata), inne formy odmiany (zrobiliśta)

    1. Zjawiska fonetyczne obecne w dialektach:
      1. Mazurzenie — zamiany głosek sz, ż, dż, cz na s, z, dz, c
      2. Kaszubienie — utwardzanie głosek miękkich ś, ź, dź, ć na s, z, dz, c; kie, gie (i podobne) na ke, ge
      3. Elementy spółgłoskowe przed samogłoskami na początku wyrazu (łokno, łojciec)
      4. Ścieśnianie samogłosek (a → o, e → i lub y), np. Chciał → chcioł
      5. Rozdwajanie samogłosek, np. Koza → kłeza

  3. dialekty: wielkopolski, mazowiecki, śląski, małopolski (gwara podhalańska)

  4. język kaszubski to nie jest dialekt!

  5. gwara środowiskowa — socjolekt

2. „Wesele” — Stanisław Wyspiański

2.1. Kanwa Wesela

Kanwą Wesela jest autentyczne wydarzenie — ślub Lucjana Rydla, inteligenta z chłopką Jadwigą Mikołajczykówną.

Niemal wszystkie postaci dramatu mają swoje pierwowzory w prawdziwym życiu.

  1. Panna Młoda — Jadwiga Mikołajczykówna
  2. Pan Młody — Lucjan Rydel
  3. Dziennikarz — Rudolf Starzewski
  4. Gospodarz — Włodzimierz Tetmajer
  5. Gospodyni — Anna Mikołajczykówna
  6. Radczyni — Pani Domańska (ciotka Rydla)
  7. Rachela — Pepa Singer
  8. Poeta — Kazimierz Przerwa-Tetmajer
  9. Marysia — Maria Mikołajczykówna
  10. Widmo malarza — Ludwik de Laveaux
  11. Rycerz — Zawisza Czarny

2.2. Kompozycja Wesela

  1. podzielony na trzy akty:
    1. utrzymany w konwencji realistycznej (przypomina jasełka)
    2. utrzymany w konwencji symboliczno-fantastycznej
    3. syntezą obu konwencji
  2. do izby jak na scenę wchodzą bohaterowie (najczęściej zestawieni na zasadzie kontrastu, np. stanu lub wieku) i prowadzą ze sobą dialogi konwersacyjne (na których podstawie można scharakteryzować bohaterów)
  3. W akcie II dialogi przybierają formę konfrontacyjną.

2.3. Boy-Żeleński: wesele Rydla to zetknięcie się surduta z siermięgą

  1. Nie znam sztuki teatralnej, w której by rytm, melodia, kolor słowo i myśl grały równocześnie tak intensywnie i zaplatały się tak ściśle.

  2. Dramat == synteza muzyki, malarstwa i literatury
  3. synkretyzm, eklektyzm // koncepcja „teatru ogromnego” — wielość poruszonych tematów

2.4. Scena I Akt I

  1. przedstawiciel chłopstwa: Czepiec
  2. przedstawiciel inteligencji: Dziennikarz
  3. Dialog konwersacyjny między starostą Czepcem, a dziennikarzem Czasu

2.4.1. Czepiec (reprezentant warstwy chłopskiej)

  1. zainteresowanie światem, ciekawi świata, otwarci
  2. bystrzy, przenikliwi, mają temperament, gwałtowni, zapalczywi
  3. awanturniczy
  4. świadomi przepaści intelektualnej, szukają kontaktu z inteligencją (inicjują rozmowę)
  5. chciwi, materialni, zachłanni
  6. dumni ze swojego pochodzenia („Z takich jak my był Głowacki”)

2.4.2. Dziennikarz (inteligencja)

  1. lekceważy chłopstwo, jest zniecierpliwiony
  2. wyraża postawę chłopomańską

2.4.3. Najważniejsza przyczyna braku porozumienia pomiędzy warstwami

POSTAWA CHŁOPOMAŃSKA

«Niech na całym świecie wojna,
Byle polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna»
—Pieśń świętojańska o Sobótce (Arkadia)

// idealizacja; brak autentyzmu, powierzchowna fascynacja wsią, moda na okazywanie zainteresowania chłopom i ich życiu, pogłębiona również dzięki autentyzmowi językowemu (gwara); (wiedza ze wsi wynika z wyobrażeń inteligencji na temat wsi)

2.4.4. Zarzuty Czepca wobec inteligencji

  1. bierność: «Oni nie chcą chcieć!»

  2. niechęć wzięcia na siebie odpowiedzialności przywódczej roli

  3. postawa chłopomańska

  4. obśmiewanie w duchu — nieszczerość («Pon nos obśmiwajom w duchu»)

  5. strach przed chłopstwem (rabacja galicyjska) («Pon się boją we wsi ruchu»)

    2.4.5. Mit chłopa kosyniera

    — Bartosz Głowacki otrzymał szlachectwo po insurekcji kościuszkowskiej; chłopi są gotowi do zrywu narodowowyzwoleńczego

2.5. Relacje między Panną Młodą a Panem Młodym

(PM == Pan Młody; PO == Pani Młoda;)

  1. PM: egzaltowany, cechuje go postawa chłopomańska, ocenia PO po wyglądzie (lalka z Sukiennic)
  2. PO: cechuje się pragmatyzmem, praktycyzmem, rozsądkiem
  3. kiedy PM proponuje, żeby PO tańczyła na weselu bez butów, PO się oburza: «Trza być w butach na weselu!» (złamanie etykiety)

2.6. Rozmowa PM z Rachelą

  1. PM: buduje obraz wsi z wyobrażeń (nabożnych życzeń), przywołuje miejsca kojarzące mu się ze wsią;
  2. kontrastuje wieś z miastem:
    1. spokój, cisza — hałas
    2. sady, łąki — zapleśniałe budynki
    3. kolorowo – szaro, stare
    4. zdrowa, żywa — ciasno
    5. SWOBODA — OGRANICZENIE

2.7. Rozmowa PM z Radczynią

  1. Radczyni: rozsądna, doświadczona, dojrzała («topi się kto bierze żonę»)
  2. PM patrzy na życie na wsi jak na niekończącą się zabawę, ocenia wieś Przez pryzmat odświętnej sytuacji (wesela)
  3. zamiast pracy słyszy muzykę;
  4. «miło snami uciec z życia» (życie na wsi == sen; życie w mieście == mitręga)
  5. Dotychczasowe życie było dla bohatera udręką
  6. Dzięki zamieszkaniu na wsi Pan Młody nabiera siły tytanicznej
  7. Radczyni — demaskacja nierealnych wyobrażeń o wsi («Ach, pan gada, gada, gada»)

2.8. Rozmowa Pana Młodego z Gospodarzem (A1/S30)

(Pan Młody == PM; Gospodarz == G)

  1. PM zachwyca się wcześniejszą kłótnią Żyda z Czepcem — «jak się kłócą, jak się łają!» (dla PM wszystko to tylko zabawa, spektakl)
  2. G wypowiada się szerzej. Rozumie chłopów i zna ich wady («ha, temperamenta grają»), lecz także zalety («były Bogi, będą Bogi»). Szanuje i respektuje chłopów.
  3. PM i G — «myśmy wszystko zapomnieli» (o Rabacji Galicyjskiej). Nie chcą pamiętać tych wydarzeń. Mówią jednak o wydarzeniach z Rabacji w sposób bardzo szczegółowy — «mego dziadka piłą rżnęli» — naturalistyczny opis.
  4. PM nie chce pamiętać, ponieważ «zatruwa» mu to idealny obraz polskiej wsi (chłopomania). Nie chce wierzyć, że chłopi na weselu to potomkowie członków Rabacji Galicyjskiej
  5. G nie chce pamiętać ponieważ wierzy, że chłopi się zmienili. Ma nadzieje, że dojdzie do porozumienia, a podstawą będą wspólne wartości.
  6. Pesymistyczne zakończenie sceny: «jak się wszystko dziwnie plecie» — nie dochodzą do żadnych wniosków, nie umieją niczego zmienić (np.: objąć przywództwa), były to tylko puste słowa

2.9. Rola Chochoła (Ch)

  1. inicjują pomysł zaproszenia Ch na wesele: Rachela z Poetą
    «wszystkie dziwy, kwiaty, krzewy, pioruny, brzęczenia» — tych proponuje zaprosić Rachela
    «goście których piekło dręczy, którym źle, których bieda dręczy» — tych proponuje zaprosić Poeta

  2. zapraszają na wesele: PM i PO

  3. Chochoł zaprasza wszystkie fantastyczne postaci dramatu (zwane Osobami Dramatu):
    «Co się w duszy komu gra, co kto w swoich widzi snach»

  4. goście Chochoła to eksterioryzacja ukrytych marzeń → marzenia o odzyskaniu niepodległości, lęków, niepokojów, rozterek → wady uniemożliwiające odzyskanie wolności

  5. Ch przychodzi o północy (godzina duchów)

2.10. Ocena gotowości społeczeństwa polskiego do zrywu — finalna scena

  1. w didaskaliach dominantą kompozycyjną jest kontrast pomiędzy weselnikami a przychodzącym Jaśkiem;
  2. Weselnicy jakby zastygli, trzymają kosy nieruchomo, w ciszy
  3. – Jasiek wchodzi gwałtownie, nagle –
  4. kontrast podkreśla dramatyzm, napięcie sytuacji;
  5. Jasiek zgubił złoty róg, bo schylił się po czapkę strąconą przez wiatr
  6. Ch osłania różę: ochrania to co najważniejsze w Narodzie aby się odrodził w odpowiednim momencie; uniemożliwia odkrycie tego co najważniejsze w narodzie;
  7. Ch wydaje polecenia Jaśkowi, jest inspicjentem sceny: każe wyjąć z rąk kosy chłopom → do powstania nigdy nie dojdzie (ja bym tego tak nie nazwał, Chochoł przykrywa naród do czasu, aż będzie gotowy);
  8. Chocholi taniec: bez końca, taniec bezsilności, lunatyczny, somnambuliczny, w błędnym kole → społeczeństwo nie potrafi walczyć o niepodległość

2.11. „Wesele” jako dramat ludzkich sumień (co się w duszy Poety gra)

  1. [A2/S9]: Rycerz demaskuje postawę dekadencką Poety (P) // słabość

  2. przywozi mu: zbroję, dań dla poety, zachęca go do czynu, chce na koniu go porwać do czynu → rycerz == materializacja bezsilności poety, marzy o dokonaniu czynu, ale nie potrafi go wprowadzić w życie; przyłbica — symbol słabości Poety. Gdy dekadent odsłania przyłbicę, dostrzega pod nią śmierć, wpada w przerażenie;

  3. [A2/S15]: Dziad — świadek rabacji galicyjskiej;

  4. Upiór — Jakub Szela (uczestnik rabacji): we krwi od stóp do głów, prosi o kubeł wody, w orderach, nagrodzony za służbę;

  5. plama na czole → znak bratobójstwa

  6. dziad próbuje wypędzić upiora;

  7. // chłopi są winni i chcą się obmyć ze zbrodni

  8. /// aby doszło do porozumienia chłopi muszą się oczyścić;

  9. Alternatywna interpretacja (choć dosyć naciągana, niemal nadinterpretacja) chłopi nie chcą odkupić win, gdyż czują się dumni ze swoich zbrodni.

  10. [A2/S11]: Hetman (H) — symbol zdrady narodowej;

  11. chór diabłów → H cierpi najwięcej: palą go moskiewskie pieniądze; tuła się po świecie, nie może zaznać spokoju, chwilę spokoju daje mu wypowiedzenie słowa „Jezus”, diabły piją jego krew

  12. wg Wyspiańskiego: zdrada PM == zdrada H;

  13. Szlachta doprowadziła do upadku Rzeczpospolitej; natomiast postawa chłopomańska jest powodem braku porozumienia, co uniemożliwia odzyskanie niepodległości. Zachowanie szlachty doprowadziło do zniewolenia, zachowanie inteligencji utrzymuje ten stan zniewolenia:
    «Pan Młody: Hetmaniłeś!
    Hetman: Czepiłeś się chamskiej dziewki!»

  14. DRAMAT DZIADA: NIEROZLICZENIE SIĘ Z RABACJI;

  15. DRAMAT PM: POSTAWA CHŁOPOMAŃSKA;

2.12. Co się w duszy Dziennikarza gra?

  1. [A2/S7]: Dziennikarz (D) idzie za Stańczykiem jak cień

  2. D tłumi chęć do odzyskania niepodległości (Gasną świece narodowe, koncept narodowy gaśnie), oskarża o to siebie i szlachtę, wg Stańczyka spowiada się z cudzych grzechów;

  3. D ma świadomość, że inteligencja ponosi odpowiedzialność za szlachtę
    «wina ojca idzie w syna»

  4. inteligencja: rozbrat wieczny idei z czynem - nie są zdolni do działania, tylko marzą;
    // demaskacja chwiejności poglądów D
    «Nad przepaścią stoję i nie znam, gdzie drogi moje»

  5. Stańczyk wręcza D kaduceusz, żeby mącił wodę;

  6. D zamiast nieść pokój «mącił wodę»; // ironiczny gest, symbol władzy;

  7. inteligencja niezdolna do wzięcia odpowiedzialności przywódczej postawy

2.13. Co się w duszy Gospodarza gra?

  1. Wernyhora (WH) przybywa na wesele: ubrany w czerwone szaty, ma siwą brodę, przybywa na wielkim koniu, jest ukraińskim lirnikiem, przybywa z kresów, przybywa ze słowem-rozkazem

  2. WH przybywa w «chwili wielce osobliwej» (możliwy moment dojścia do zrywu narodowowyzwoleńczego). W bronowickiej chacie znajdują się przedstawiciele wszystkich stanów, co jest wyjątkową okazją do rozpoczęcia ogólnonarodowego powstania.

  3. przepowiada odrodzenie Polski

  4. Gospodarz (G) nie był gotowy na to przybycie, nie spodziewał się WH, nie rozpoznaje WH;

  5. kiedy rozpoznaje WH, w G rodzi się chęć do zrywu;

  6. trzy słowa-rozkazy WH:

    1. rozesłać wici (rozesłać informację o powstaniu aż do Warszawy)
    2. zgromadzić lud pod kościołem i czekać na znak WH. WH przyjdzie bowiem z Archaniołem, gdyż powstaniu patronować będą Bóg i Matka Boska
    3. wręcza złoty róg G i każe mu zadąć w róg kiedy trzeci kur zapieje

  7. G jest gotowy na powstanie, ale to Jaśkowi każe rozesłać wici i zadąć w róg
    // inteligencja jest bierna, nie chce podjąć roli przywódczej;

  8. Jasiek schyla się po czapkę i gubi róg // egoizm i bogactwo

  9. chłopi też nie są gotowi do zrywu;

  10. Jasiek jest nieodpowiedzialny, bo zgubił złoty róg. Gospodarz jest nieodpowiedzialny, bo powierzył tak ważne zadanie Jaśkowi.

  11. Staszek wręcza G złotą podkowę z konia WH; Gospodyni każe schować podkowę na później do kufra (podkowa jest symbolem szczęścia, co wskazuje, że ukrycie jej wskazuje na konieczność czekania ze zrywem, gdyż naród polski nie jest gotowy do powstania);

  12. Co robił Czepiec kiedy WH przybył: wyście panie wójcie, pił

  13. a to Polska właśnie → koncepcja patriotyzmu → miłość noszona w sercu;

  14. ojczyzna jest tam gdzie jest Polak kochający swój kraj;

  15. po obudzeniu się G zapomina o WH, jest zdezorientowany;
    «Czepiec: Pany wyście ino do majaki»

  16. «chwila wielce osobliwa» - kreacja przestrzeni:

    1. huragan, krwawa zorza, dziwne kształty chmur, zimny wiatr
    2. nagła cisza, kruk, stado wron
    3. dramatyzm, atmosfera tajemniczości, podnosi wagę nadchodzącej chwili, pozwala odczytać treść;

2.14. Wesele to synteza sztuk

2.15. Mit chłopa Piasta

  1. «Tak by się nam serce śmiało
    do ogromnych, wielkich rzeczy,
    a tu pospolitość skrzeczy»

  2. Poeta — melancholik, marzy o napisaniu wielkiego poematu,
    chce dokonać czegoś wielkiego (odzyskanie niepodległości)

  3. pragnienia są wielkie, ale nadal są tylko ideą: Poeta: Pieścimy się jeno snami

  4. POLACY MARZĄ O WIELKIM ZRYWIE, BUNCIE, KTÓREGO NIGDY NIE UCZYNIĄ

  5. brak zgody i porozumienia → klęska narodu;

  6. każdy broni swoich racji: Gospodarz: Każden swoją wartość święci

  7. Gospodarz wierzy, że może dojść do porozumienia: A bo chłop i ma coś z Piasta; chłop potęgą jest i basta;

  8. Poeta — demaskacja postawy chłopomańskiej:
    «W oczach naszych chłop urasta
    do potęgi króla Piasta»     // ironia

  9. wartości chłopa Piasta: pracowitość, pobożność, rozwaga, godność

3. „Chłopi” — Władysław Reymont

(CH == Chłopi; Ry == Reymont)

3.1. Bohaterowie (koneksje)

  1. Maciej Boryna (B);
    1. Magda (M) (+ Kowal (K))
    2. Józka Borynianka;
    3. Antek (A) (+ Hanka (H))
    4. Grzela (w wojsku)
  2. Kuba — parobek (K); Witek — pastuch (W);
  3. Dominikowa (D) (Marcjanna Paczesiowa)
    1. Jagna (J)
    2. Szymon
    3. Jędrzych
  4. Jambroży — kościelny, dziad, pijak;
  5. Jagustynka — stara kobieta (JG);

3.2. CH jako powieść filozoficzna

  1. w liście do Antoniego Wodzińskiego Reymont pisze, że chciałby napisać powieść, która byłaby mityzacją chłopskiego bytowania (mityzacja – nadawanie utworowi cech mitu poprzez wprowadzenie analogicznych postaci, archetypów);

  2. Komitet Noblowski dostrzegł przede wszystkim podobieństwo „Chłopów” do eposów Homera; zatem w powieści można odnaleźć archetypiczne postaci (Boryna — autokrata, Jagna — Helena Trojańska jako zarzewie sporów); archetypiczne postawy (konflikt pokoleń, zdrada); archetypiczne emocje (miłość, nienawiść, zazdrość, pożądanie)

  3. temporalna struktura: podział na 4 pory roku, odchodzi od chronologii na rzecz uniwersalizmu czasowego: brak dat, miesiące, dni tygodnia, święta kościelne,
    jednostka czasu: pacierze, wydarzenia ważne dla chłopów: «dwie niedziele po ślubie»

  4. życie jednostki w CH jest podporządkowane 3 cyklom: cykl liturgiczny, cykl agrarny (który wiąże się z chłopską apoteozą pracy), cykl życia ludzkiego;

  5. w myśleniu bohaterów można odnaleźć myślenie magiczne: przekonanie gromady, że Dominikowa (D) rzuca uroki (odebrała krowom mleko);

3.2.1. Bohaterowie są przekonani o wszechwładności fatum:

  1. po śmierci B «mieszkańcy do cna w sobie struchleli, z onej Bożej przemocy nad człowiekowym żywotem»
  2. H lamentuje nad zdechłą krową: «ale po próżnicy lamenty, a płacze na darmo, bo musu człowiecze nie przeprzesz, doli nie przemożesz, ni tego, co być ma»

3.2.2. KONCEPCJA ŻYCIA LUDZKIEGO W CHŁOPACH

  1. uzależnione od Boga, od miłosierdzia Jezusa
  2. zależne od przykazań Bożych
  3. człowiek jest niesamodzielny
  4. ludzie ze sobą rywalizują (żyją w biedzie, walczą o każdy kawałek chleba)
  5. uległa złemu, pokusom
  6. powinien poddać się losowi, być pokornym
  7. życie ludzkie zależy od tego ile ma ziemi
  8. człowiek nie ucieknie od śmierci
  9. nieustanny trud, walka o byt
  10. tęsknota za nieokreśloną przeszłością
  11. odnajduje otuchę we wspólnocie

3.3. CH jako powieść realistyczna

Reymont ukazał realia życia na wsi końca XIX wieku

  1. Kazimierz Wyka dokonał klasyfikacji narratorów i zauważył, że w CH narrator zmienia swoją perspektywę: realistyczny obserwator, młodopolski stylizator, wiejski gaduła;

  2. Narrator ukazuje perspektywę chłopów od środka, aprobuje decyzje, które podejmują chłopi; utożsamia się z chłopami; stosuje strategię mowy pozornie zależnej (wypowiada się z perspektywy chłopa)

  3. Zestawienie sfery sakralnej z planem realnym: porównanie bladych dni do Hostii
    // sakralizacja natury

  4. funkcja określeń odwołujących się do uczuć ludzkich: porównanie liści do łez, krakanie żałosne
    // jesień — przemijanie; stagnacja /// silny związek człowieka z naturą;

  5. Reymont nie idealizuje świata przedstawionego, przedstawia realistyczny obraz wiejskiej rzeczywistości;
    ukazuje najważniejsze wartości dla chłopów (ziemia, praca, Bóg, religia)

  6. Obrazuje konflikty ludzkie: Kowal — B; Jewka — B; D — Bartłomiej Kozioł; A — B;

  7. Ukazuje relacje między dworem a wsią: wycug — dożywotnia opieka dzieci nad rodzicami; ukazanie sytuacji ludzi starszych (Agaty, która poszła na żebry) // trudny żywot;

3.3.1. ODTWORZENIE WEWNĘTRZNEJ HIERACHI CHŁOPSKIEJ SPOŁECZNOŚCI

  1. B — najwięcej ziemi — najwyższe miejsce
  2. Ksiądz, pleban, „arystokracja wiejska” (młynarz, organista, wójt)
  3. Paczesiowie — średnio zamożni
  4. Bylica, H, Weronka — ubodzy gospodarze
  5. K — parobkowie
  6. Agata, JG, — żebracy, komornicy
  7. ubodzy Żydzi

3.3.2. Obyczaje i obrzędy — wierne oddanie życia codziennego chłopów

  1. opis pracy w domu, w polu, w obejściu
  2. informacje o praktycznym zastosowaniu narzędzi
  3. obraz pracy w polu: zbieranie ziemniaki, kapusty; międlenie lnu; podorywanie podorówki, ogacanie chałup; zwożenie chrustu z lasu;
  4. kult szczegółu: opis bohaterów (strój, wygląd), opis głosów, doznań dotykowych

3.4. CH jako powieść naturalistyczna

  1. życie człowieka jest nierozerwalnie związane z naturą; na jej tyle jawi się struktura egzystencji zbiorowej

  2. można dostrzec gradację: losy jednostki zależą od losów zbiorowości, a losy zbiorowości od naturalnego czasu przyrody

  3. Ry podkreśla stadny charakter gromady lipieckiej

  4. Bohaterowie są porównywani do roślin i zwierząt (parch, pies, ciele, dąb, świnia, chwast)
    «twarz miał suchą, pomarszczoną, jak kartofel na zwiesnę»; «jak ten wół w jarzmie»; «głodny kiej wilk», «te baby to w bek kiej owce»

  5. to co się dzieje w świecie ludzi ilustrowane jest przez zmieniające się pory roku

    1. kiedy jesienią zaczynają padać deszcze «umilkły pola», «przycichły wsie», «ogłuchły bory». Ludzie są coraz bardziej apatyczni, senni
    2. przyroda pełni funkcję normatywną, regulującą
    3. uzależnienie człowieka od przyrody pozwala sformułować biologiczną koncepcję człowieka → jego życie jest uzależnione od biologii, popędów

  6. w kreacji bohaterów dominują: dynamizm, żywiołowość, witalność
    (zobrazowane przez bardzo silne emocje (namiętność, miłość, nienawiść))

  7. również naturalizm → ludzka seksualność: Jagna jako ucieleśnienie niepohamowanego erotyzmu

  8. człowiek kieruje się ślepym, zwierzęcym instynktem, nie przestrzega zasad moralnych

  9. oprócz tego życie każdego bohatera jest zdeterminowane przez bezwzględne prawo walki o byt (walka o ziemię)

  10. narrator powstrzymuje się od ocen moralnych, opisuje jedynie rzeczywistość
    (zerwanie z psychologiczną koncepcją człowieka)

3.5. Bohaterowie

  1. [ konflikt o ziemię A i B jako forma charakteryzacji bohaterów ]
  2. Antek: zawzięty, emocjonalny, silne poczucie własnej wartości, staje w obronie żony, mógłby być taki jak ojciec (gdyby miał ziemię), honorowo opuszcza dom, po wyrzuceniu przez ojca
  3. Boryna: wybuchowy, emocjonalny, agresywny, wulgarny, przekonany do swoich racji, władczy, nie liczy się z dziećmi, ziemia jest dla niego najważniejsza, bezkompromisowy, zaślepiony namiętnością do Jagny, najbogatszy gospodarz we wsi → może wybrać sobie żonę jaką chce,
  4. Hanka: harda, odważna, lamentuje, szuka kompromisów, płaczliwa, a jednocześnie pełna złości, skrajnie emocjonalna

4. Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Dekadentyzm)

Dekadenci mogą poczuć ukojenie tylko dzięki tworzeniu sztuki, kontemplacji sztuki, osiąganiu stanu absolutnego bezczucia (Nirwany)

4.1. „Evviva L’arte!”

  1. manifest dekadentów — p. lir. wypowiada się w imieniu wszystkich dekadentów
  2. dekadenci:
    1. pesymiści: świat dąży do upadku; gardzą światem
    2. jedyna słuszna wartość: SZTUKA
    3. postawa buntu wobec filistrów (osób ograniczonych, bez ambicji i wyższych ideałów), pasożytów
    4. wiedzą o swojej marności: porównują się do jesiennych liści
    5. są przekonani o swojej wartości, wyrażają postawę bezkompromisową

4.2. „Hymn do Nirwany”

    1. lir. zwraca się jak do Madonny [sakralizacja], Matki, kochanki
  2. wiersz ma charakter modlitewny, litanijny
    1. lir. jest samotny, osaczony przez zło, nienawiść; chce się rozpłynąć w niebycie
  4. występujące tam przerysowania, karykatury mają funkcję ironii w tekście

4.3. „Koniec wieku XIX”

  1. kondycja p. lir. (człowiek z końca wieku, dekadent): słaby, bierny, zrezygnowany, bezradny, próbował różnych systemów wartości, próbował odnaleźć sens, próbował szukać różnych postaw
    wszystko go zawiodło → odrzuca je
  2. prowadzi go to do rezygnacji, postawy nihilistycznej, samotności
  3. postawa dekadencka:
    1. odrzuca Boga, pogardza światem, walczy ze światem
    2. rezygnacja, rozpacz, próby samobójcze
    3. ucieka w świat przyjemności // wszystkie postawy zawiodły
  4. pesymistyczna wizja świata — sytuacja w utworze:
    1. pociąg: silny, ogromny, nieunikniony;
    2. mrówka: mała, słaba, skazana na porażkę, nie ma wpływu na swoje życie; // nierówna walka

5. Poezja Jana Kasprowicza jako przykład liryki przełomów

5.1. Liryka tatrzańska

— góry mogą być symbolem kontaktu ze sferą metafizyczną sacrum, ale też symbolem wolności, alienacji

5.2. Okres naturalistyczny

  1. tematyka chłopska, przewaga opisowości, etyzm — problematyka związana z etyką, protokolarność
  2. atutem tej poezji jest wprowadzenie podwójnej perspektywy: z perspektywy teraźniejszej opisywana jest perspektywa przeszłości

5.2.1. Sonet „Z chałupy I”

  1. obraz wsi: uboga, panuje nędza, głód, w ruinie
    1. lir. to człowiek z perspektywy przyglądający się miejscu swojego pochodzenia, jego życie jest nierozerwalne z jego miejscem pochodzenia, ukształtowało go; eksklamacja i wielokropek potęgują silne emocje oraz ukazuje melancholię i wzruszenie p. lir.
  3. Kasprowicz pisze, żeby zwrócić uwagę na problemy wsi polskiej
  4. pytanie retoryczne «Hej! czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?!…» — zmiany, które na wsi dzieją się wolno

5.3. Okres symboliczno-impresjonistyczny

  1. estetyzm >> etyzm

  2. cechy szczególne: autonomizacja barw, psychizacja pejzażu, przesunięcie uwagi w sferze zagadnień metafizycznych, intensyfikacja roli przyrody

  3. impresjonizm: enumeracja barw, gra światłocienia, rozmycie konturów, uchwycenie chwili, odwołanie do zmysłów

  4. typowy środek impresjonistyczny: synestezja — odwołanie się do zmysłu poprzez inny zmysł

5.3.1. „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”

    1. lir. — obserwator natury w Tatrach, opisuje naturę w Tatrach
  2. symbole:

    1. róża — pąs krwawy, dzika, samotna, przestraszona, bezbronna, szuka oparcia
      symbolika → życie, początek, piękno, młodość, filistrzy, nowa epoka, nowe konwencje, teraźniejszość

    2. limba — spróchniała, zwalona, spleśniała, niedaleka róży
      symbolika → śmierć, koniec, brzydota, niebyt, starość, dekadenci, przemijająca epoka, limba odchodzi, róża się rodzi

    3. burza - świsty, wietrzna, gwałtowna
      symbolika → przeciwność losu, siła niszcząca, przełom, zmiana

5.4. Okres ekspresjonistyczny

  1. formy apelatywne, apostroficzność, emocjonalność

  2. zbiorowy podmiot liryczny, modlitewny charakter, podniosły nastrój

5.4.1. „Dies Irae”

  1. obraz końca świata: apokalipsa
  2. środki językowe: odwołanie do Psalmu 96 mówiący o sądzie ostatecznym; stylizacja biblijna, apokaliptyczna wizja, oksymoroniczne zestawienie «ogień skrzepnie, blask ściemnieje», zwraca się do Jezusa — synekdocha: Jezusa → głowa owinięta cierniem, obraz starotestamentowego Boga — surowy, ale sprawiedliwy sędzia; Jezus ukazany jako Bóg cierpiący jak człowiek
  3. jedną z przyczyn sądu ostatecznego jest Ewa — winowajczyni grzechu pierworodnego
  4. dzień sądu ostatecznego: panuje chaos, ciemność, krzyki, jęki, ogień, zagłada
  5. uczucia towarzyszące człowiekowi: trwoga, odrętwienie
    1. lir.: bierze ciężar, odpowiedzialność na swoje barki, żeby dać ludziom ulgę (podobnie jak Konrad cierpi za miliony), buntownik, chce odkupić ludzkość, równa się z Bogiem, stoi ponad ludźmi
  7. jeżeli Adam zginie, zginie cała ludzkość // hiperbola, ekspresjonizm
  8. ziemia: przemienia się w bagno, płyną rzeki krwi, zamienia się w bagnisty kał, wypełzają żmije, jaszczurki, robactwo, zmarli grzesznicy wstają z grobów
  9. ludzie ulegają zezwierzęceniu, dziczeją, ogarniają ich dzikie żądze
  10. «jakaż to orgia» — eksklamacja, ekspresywne, pełne emocji wypowiedzi wzmocnione przez anafory
  11. Bóg jest pełen sprzeczności — człowiek nie może pojąć Boga
    1. «jasność jasności, ciemność ciemności»
    2. Bóg obojętny na cierpienie człowieka, jest sprawcą cierpienia, pozwala na grzech
  12. problem odpowiedzialności za grzech — tragiczne pytanie «dlaczego mnie sądzisz za to co sam stworzyłeś»

6. Leopold Staff

(dodatkowo: utwór przełamujący dekadenckie zwątpienie)

6.1. „Deszcz jesienny” [ Dekadenckie zwątpienie ]

  1. instrumentacja głoskowa — sz, cz, dż — imitacja deszczu uderzającego o szybę
  2. wielokropki podkreślają: monotonię, mierność, melancholię
  3. dekadentyzm: brak nadziei — «Na próżno czekały na Słońca oblicze…»; mary powiewne skazane na tułaczkę, szukają miejsca na swój grób; // ciemność i szarość
  4. deszcz — symbol melancholii, stan emocjonalny oddzielający od rzeczywistości
  5. «ktoś», «kto?» — zobojętnienie, nie pamięta kto był dla niego ważny kiedyś
  6. ogród — metafora duszy p. lir., szatan widząc zniszczenie ogrodu, zapłakał, nawet jego przerasta zniszczenie, które spotkał w duszy p. lir.

6.2. „Kowal” [ Przełamanie dekadenckiego zwątpienia ]

  1. liryka bezpośrednia
  2. sytuacja wykuwania serca człowieka wyjątkowego
    1. lir. to kowal o ponad ludzkiej woli, harcie ducha, o wielkiej sile; musi wykuć serce, które jest hartowne i silne; afirmacja czynnej postawy
  4. kruszce pochodzą z wnętrza człowieka — człowiek jest bogaty w środku, skrywa w sobie tajemnicę swojej siły — wyjątkowy, indywidualista — renesansowy humanista
  5. pochwała dla człowieka, serce — symbol wyjątkowości; praca — dążenie do doskonałości
  6. człowiek nie godzi się na dekadencką słabość, woli śmierć // waleczność

(wiersz Nietzscheański — Nietzsche jako filozof opracował pojęcie „woli mocy”, wewnętrznej siły, która pozwala człowiekowi robić to, co uważa za słuszne, pokonywać przeciwieństwa, zwyciężać. Człowiek pozbawiony woli mocy nie istnieje).

7. „Ludzie bezdomni” — Stefan Żeromski

(TJ == Tomasz Judym;)

7.1. Synkretyzm nurtów młodopolskich

  1. ekspresjonizm — Wenus z Milo

  2. impresjonizm — opisy natury, synestezja, uchwycenie chwili:
    «Na gładkie łączki, niby jeziora śniące między kępami zarośli, zstępowały smugi światła prawie białego i ostrymi rysami przerzynały chłodne murawy. Tuż obok drogi zasłanej liśćmi taiły się baseny wody nieruchomej, ślepej i głuchej, która przyjmując w siebie poszarpane plamy firmamentu dawała jakieś kłamliwe ich odbicie, brzask srebrzący się a niepochwytny. Rysowały się tam czarne pnie i gałęzie olch nachylonych. Każdy ptak siadający dla wypoczynku strącał z nich mnóstwo liści.»

  3. symbolizm

  4. naturalizm — opis życia za Żelazną bramą

7.2. Tomasz Judym jako romantyk

  1. samotny
  2. wrażliwy (na piękno, krzywdę ludzką)
  3. niezrozumiany
  4. odrzucony
  5. wyalienowany
  6. indywidualista
  7. idealista
  8. bunt prometejski
  9. niezgoda na rzeczywistość
  10. ponosi wiele porażek

7.3. «Chcę narysować tego chybionego pozytywistę»

~Stefan Żeromski o TJ

  1. wychował się i dorastał w epoce pozytywizmu
  2. utylitarne wykształcenie (zawód lekarza)
  3. przywiązanie do faktów i liczb, umysł analityczny (wykład w Warszawie u dra Czernisza)
  4. „praca u podstaw” i praca organiczna

7.4. Judym — siłacz woli i ducha czy przegrany?

  1. lekarz, altruista, społecznik, wywodzi się z nizin społecznych, czuje poczucie obowiązku wobec biedoty

  2. Tomasz ma do spłacenia przeklęty dług — indywidualista, bezkompromisowy

  3. [ Jako student medycyny wyjechał na praktyki do Paryża; spotka tam P. Niewadzką z wnuczkami i ich przyjaciółką Joanną Podborską ]

  4. Judym pochodził z biedoty (ojciec — szewc) — określa siebie jako „szewczyna”
    jego pochodzenie wywołuje u niego wstyd

  5. Wenus z Milo — piękno, proporcja, ład, harmonia [ symbol ideałów TJ na początku drogi ]

  6. Rybak — nędza, ubóstwo, biedota [ symbol pochodzenia TJ ]

7.4.1. Powrót TJ do rodzinnego domu za Żelazną bramą na ulicę Krochmalną

  1. ukazanie biedy, nędzy, brzydoty («z wąskiej szyi między Ciepłą i placem wydzielał się fetor jak z cmentarza»)
  2. brak natury, zieleni, ludzie porównywani do zwierząt
  3. siedliska ludzkie porównane do jam zwierzęcych, pesymistyczny obraz pogłębiony poprzez okazanie braku nadziei — ludzie nie mają żadnych perspektyw
  4. kondycję ludzką dzielnicy biedy odzwierciedla też ich wybór
  5. emocje TJ podczas powrotu za Żelazną bramę: fałszywy wstyd (niechęć), wraca z przymusu, towarzyszy mu pośpiech, porównuje kamienicę do piekła (apartament Lucyfera)
  6. relacje TJ z rodziną: mieszkańcy niemili, nieuprzejmi wobec siebie; TJ odczuwa litość, towarzyszy mu obojętność, niechęć; TJ przyszedł nieproszony, nikt go nie oczekiwał, nie ma o czym rozmawiać z rodziną (pozbawione emocji powitanie Franka i TJ)
  7. Wiktor ma pretensje do TJ, bo był przystojniejszy (uzyskał awans społeczny, bo został wzięty przez Ciotkę)
  8. Ciotka (Ci) zapewniła mu edukację, ale TJ musiał za to zapłacić (w domu Ci był poniżany, chłopcem na posyłki, był bity, oskarżany o byle co, wyrzucany z domu)
    mieszkał z Ci do 5 klasy, potem uciekł z domu

7.4.2. Inicjatywy TJ

  1. Warszawa: wykład u doktora Czernisza — lekarz jako zawód dla TJ: poświęcenie, leczenie dla idei, posłannictwo, misja, powołanie

  2. Cisy: usunięcie przyczyny malarii (zasuszenie i zasypanie stawów), uzyskanie dostaw żywności (zdobycie przychylności plenipotenta), modernizacja uzdrowiska, walczy z nędzą, kieruje się postawą bezkompromisową (brak dyplomacji, pragmatyki)

  3. Zagłębie: poświęcenie się dla poprawy bytu najuboższych, zburzenie najnędzniejszych domów, chodzi do pracowników fabryki, chce wprowadzić profilaktykę, chce podjąć walkę samotną

7.5. Zawód lekarza — pasja czy obowiązek?

  1. wg TJ lekarz ma: leczyć, edukować, podnosić poziom higieny najuboższych, leczyć bezpłatnie najuboższych, ma kształtować nawyki higieniczne, jest zobowiązany zwalczać przyczyny chorób, poświęcać się, walczyć z nędzą, stosować profilaktykę
    // obowiązek, misja

  2. «My lekarze! My sól tej ziemi, my rozum, my ręka kojąca wszelką boleść!»
    // wyjątkowość rola lekarzy, obowiązek, poświęcenie

  3. lekarze są odpowiedzialni za kondycję społeczeństwa, walczą ze złem tego świata

  4. otwiera praktykę — chce bezpłatnie leczyć, lecz jego plan okazuje się fiaskiem:
    nikt nie chce się u niego leczyć, ponieważ: jest bezkompromisowy, nie potrafi przekonać innych do swoich racji, samotne działania (z wyboru), niezrozumiany, wyalienowany, indywidualista, idealista

7.6. Joanna Podborska (JP)

7.7. Symbole:

7.7.1. bezdomność

  1. znaczenie dosłowne: brak domu, życie w nędzy

  2. znaczenie metaforyczne: nędza, bieda, tułaczka (emigracja zarobkowa)

    1. Teosia Judymowa: samotna, nieporadna, zagubiona, przestraszona
    2. Les Leszczykowski (emigrant polityczny): tułaczka, nie może odnaleźć swojego miejsca na świecie, tęskni za ojczyzną, „Les” — broni się przed utratą tożsamości, z jego nazwiska zostały tylko 3 litery
    3. Wacław Podborski: brak poczucia bezpieczeństwa, tułaczka, trudne warunki, tęsknota za bliskimi
    4. Korzecki (bezdomność egzystencjalna): wrażliwy na ludzkie cierpienie, brak poczucia sensu życia: «nie wiem gdzie iść» — jego droga nie ma celu, popełnia samobójstwo, dekadent

  3. bezdomność TJ: tułaczka — nie pasuje do społeczeństwa, niezrozumiany przez społeczeństwo i lekarzy, został wykorzeniony z własnej warstwy, utracił kontakt z bliskimi, dezintegracja wewnętrzna (rozdarcie), brak szczęścia Joasi, brak rodziny, samotność

  4. bezdomność Joasi: tułaczka, utrata kontaktu z bliskimi, odrzucenie, biedna, utrzymuje siebie i rodzinę, niezrozumiana przez TJ

7.7.2. Kwiat Tuberozy

— piękny, ale bezużyteczny — symbol bezużytecznego piękna, symbol pięknych idei TJ, które nie wprowadzone w życie są bezużyteczne

7.7.3. Krzyk pawia

— zwiastowanie nadchodzącego nieszczęścia, śmierci — rozstanie się z Joasią, symbol fiaska idei TJ (TJ słyszy krzyk pawia po wizycie u umierającej matki Olesia)

7.7.4. Wenus z Milo

7.7.5. Ubogi rybak

7.7.6. Rozdarta sosna

7.8. Dom

  1. Joanna Podborska (JP): w „Zwierzeniach” przedstawia swój dom jako ostoję tradycji, pełen miłości, bezpieczny; z życzliwością i tęsknotą wspomina mieszkańców dworu, ukazuje swoje przywiązanie do sprzętów; obraz jej domu marzeń nadal pozostaje niezmienny: panują w nim miłość, szacunek, wzajemna życzliwość, zrozumienie i troska, zbudowany na własnej pracy, bez wyzysku innych ludzi, istotą dworku jest minimalizm i prostota;
    synteza domu wiejskiego ze szlacheckim == kres tułaczki i niepewności

  2. TJ: dom i rodzina to przeszkoda w realizacji szczytnych idei społecznika, obawia się, że przez szczęście osobiste zostanie zwykłym dorobkiewiczem, miłość = przeszkoda w działaniu TJ

  3. Kalinowicz (dyrektor kopalni Sykstus w Zagłębiu Dąbrowskim): reprezentant burżuazji, przywiązany do zbytku, niewrażliwy na cierpienie górników, chełpi się bogatym urządzeniem domu; otacza się pięknymi przedmiotami ze snobizmu, a nie poczucia estetycznego; jego gabinet został urządzony z przesadnym przepychem

  4. Wiktor i Teosia Judymowie: z powodów ekonomicznych zmuszeni do emigracji; mieszkanie w Szwajcarii to jedyna namiastka wymarzonego domu Judymowej; nowy dom to zapowiedź lepszego życia, skromne udekorowanie == źródło radości u Judymowej

7.9. Cywilizacja - postęp czy piekło?

  1. obraz natury: puszcza odwieczna, prehistoryczna; olbrzymie, monumentalne rośliny; różnorodność gatunków krzewów i drzew; pulchne trzęsawisko, mchy przepyszne; mistyczna piękność i potworna brzydota; deszczowe zimy, upalne lato; kolory; bogata, prastara, wieczna, różnorodna, tajemnicze, żywa, dziewicza, nieposkromiona, dynamiczna, odradzająca się, fascynująca, przerażająca // personifikacja

  2. działalność człowieka: niszczy, degraduje naturę; natura to łup człowieka; zabiera, kradnie wszystko; okazuje brak szacunku; konsekwentnie burzy wieloletnie budowle

  3. odpowiedź natury: nie poddaje się bez walki, uczy się zdrady od człowieka, czyha na niego, zasadza pułapki na człowieka, podstępna, zdemoralizowana, odpłaca mu się

  4. znak niszczycielskiej działalności człowieka: rozdarta sosna częściowo wyrwana z ziemi

7.10. Finalna scena

  1. TJ jest przekonany o słuszności swojej misji
  2. JP przyjeżdża do Zagłębia, chce zbudować dom, założyć rodzinę, ale TJ podejmuje decyzję o rozstaniu — dokonuje wyboru pomiędzy szczęściem osobistym, a realizacją swojej misji
  3. rozstanie — emocje: łzy nabiegają do oczu, spuszczone powieki, twarz martwa; niemożliwość wydobycia głosu u TJ
  4. Rozdarta sosna — symbolika: rozdarcie wewnętrzne TJ — wybór: nie jest pewien czy jego decyzja jest słuszna; wie jaką decyzję podjąć — już wybrał – nie wahał się